در جهان پر تنش امروز که انسانها به دلیل مشغله فراوان ، همواره احساس خستگی می کنند، اهمیت اوقات فراغت بر کسی پوشیده نیست. الگوی فراغت می تواند تأثیر مثبتی بر وضعیت زندگی و میزان لذت بردن افراد از زندگی داشته باشد؛ این تأثیر به فرد محدود نشده، بلکه وجود الگوهای فراغت مناسب به برنامه کلان هر جامعه نیز کمک خواهدکرد.
اهمیت بررسی وضعیت اوقات فراغت و تفریحات سالمندان از آنجاست که این قشر جامعه با توجه به عواملی چون ورود به دوره بازنشستگی، عدم اشتغال به کار،کمبود مراکز معتبر ارائه خدمات تفریحی، تنها بودن، فقدان حمایت اجتماعی، صنعتی شدن جوامع و انفکاک عاطفی -روانی افراد خانواده در معرض خطر و تهدید قرار دارند . در گذشته ای نه چندان دور، در جوامع سنتی صورتی از فعالیت های فراغتی نظیر سیاحت، دور هم غذا خوردن، انواع ورزش ها و … به چشم می خورد و مطالعات مردم شناسی در خصوص فرهنگ ها و بخصوص فرهنگ بومی جامعه ایرانی نشان می دهد که حتی مردم جوامع روستایی ما در کنار مهم ترین اشتغالات روزمره، فرصت هایی برای ورزش و رقابت سالم و ترویج روحیه نشاط و شادابی ایجاد می کردند. تحقیقات در خصوص اوقات فراغت در کشورهای در حال توسعه همچون ایران ، چندان گسترده و عمیق نیست . ایران دارای زمینه های تاریخی، سیاسی و اجتماعی-فرهنگی منحصر به فردی است که کند وکاو در ابعاد گوناگون آن می تواند راه گشای تدوین برنامه های مناسب فرهنگی در عرصه اوقات فراغت باشد . لازم به یادآوری است قبول آنکه تحقیقات و برنامه های انجام شده در کشورهای توسعه یافته به تمامی به کشورهای در حال توسعه تعمیم پذیر است ، می تواند فرضی بسیار اشتباه باشد. همچنین مروری بر تحقیقات صورت گرفته در داخل کشور ، در باره اوقات فراغت و رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت و سبک زندگی سالمندان مؤید نبود مطالعات جامع و گسترده کاربردی در این زمینه است.
موانع سد راه سالمندان برای استفاده از اوقات فراغت
در یک پژوهش در این زمینه مهمتر این موانع برای استفاده مناسب از اوقات فراغت را عدم استطاعت مالی و درآمد ناکافی عنوان نمودند. ادینتون ( 2002 ) این موانع را در شش طبقه: دسترسی به امکانات، انزوای اجتماعی، دلایل شخصی، هزینه ها، زمان و امکانات دسته بندی کرد . همچنین محدودیت های اوقات فراغت سالمندان را میتوان عواملی چون ، زمان، مشکلات اقتصادی، عدم وجود تسهیلات، عدم برنامه ریزی و امکانات مناسب عنوان نمود . سالمندی با بازنشستگی و کاهش درآمد همراه است و کاهش درآمد فرد بر بسیاری از جنبه های زندگی وی تأثیر می گذارد .
از دیگر مولفه های مرتبط ، نداشتن وقت کافی برای فراغت و پرداختن به تفریحات و فعالیت های لذت بخش است. مشارکت کنندگان در این مطالعه ، علاوه بر شاغل بودن، نداشتن حوصله، و فقدان فضا و امکانات مناسب و کافی برای انجام فعالیتهای اوقات فراغت را جزء محدودیت های فراغت خود عنوان نمودند . نتایج مطالعه یین ( 2008 ) نشان داد که افراد سالمند زمانی در فعالیت های اوقات فراغت و تفریح شرکت می کنند که زمان کافی برای این کار در اختیار داشته باشند. همچنین کارول و الکساندرز بیان می دارند که بین محدودیت ها و شرکت در فعالیت های اوقات فراغت ارتباط معکوسی وجود دارد . محدویت های اوقات فراغت می تواند شامل مشکلات رفت وآمد ، درآمد پائین و تنهایی باشد . بی حوصلگی و مشکلات جسمی از دیگر زیر مضمون ها عنوان شد . در مطالعه یین ( 2008 ) نیز شایع ترین محدودیت سالمندان برای پرداختن به اوقات فراغت محدودیت های جسمی بود . همچنین جاربی و همکاران ( 2002 ) نیز تنوع بیماری های مزمن را از موانع انجام فعالیت های مرتبط با اوقات فراغت معرفی کردند.
عوامل فردی مانند ترس از سقوط، انزوای اجتماعی، و دلایل محیطی مثل عدم دسترسی به امکانات شرایط بد آب و هوایی را در زمره شایع ترین موانع اوقات فراغت در سالمندان عنوان نمودند ، نباید از یاد برد که محرومیت سالمندان از فعالیت در )اوقات فراغت، بدلیل مشکلات جسمی و بی حوصلگی نه تنها کمکی به بهبود وضعیت جسمی و پیشگیری از بیماری نمی کند، بلکه این مسئله بر مشکلات جسمی آنان دامن زده، باعث تشدید مشکلات سالمندان خواهد شد . بنابراین لزوم توجه ویژه به سالمندان و بخصوص ترغیب و تشویق آنان به شرکت در این فعالیت ها از بروز مشکلات جدید جلوگیری خواهد نمود .در تایید این مطلب می توان به نتایج مطالعه یین ( 2008 ) اشاره کرد که نشان داد فعالیت های اوقات فراغت، تأثیرات مثبتی بر وضعیت روانی و نیز توانایی جسمی سالمندان دارد. همچنین سازمان بهداشت جهانی در این باره می گوید که فعالیت های اوقات فراغت، فوائد فراوانی برای سالمند ان در پی دارد از جمله اینکه باعث بهبود مشکلات عضلانی – اسکلتی و جلوگیری از بیماری های روحی و روانی آنها خواهد شد.
یافته های پژوهش ها نشان داد که سالمندان از الگوی اوقات فراغت رضایت بخش برخوردار نیستند . بطوریکه بیشترین فعالیت اوقات فراغت مشارکت کنندگان این مطالعه را تماشای تلویزیون و سپری نمودن اوقات فراغت در منزل تشکیل می دهد . وظیفه تمامی گروههای جامعه از جمله خانواده ها و بخصوص دولت این است که با برنامه ریزی برای ارتقاء حیطه های مختلف سبک زندگی سالمندان، از جمله تفریحات و الگوی اوقات فراغت آنان، از بروز و عمیق شدن مشکلات سالمندان جلوگیری نمایند. نقش دولت و به ویژه مدیران جامعه در نگاه کلان به طرح اوقات فراغت سالمندان جامعه، باید پر رنگ تر و مشخص تر باشد .برنامه ریزی باید به گونه ای باشد که سبب ارتقاء سلامت جسمی و روانی سالمندان شود . تأمین امکانات و فضاهای مناسب تفریحی و فعالیت های اوقات فراغت، ایجاد و تقویت مراکزی برای خدمت دهی به سالمندان، تقویت مراکز روزانه با رویکرد اجتماعی که سالمندان بتوانند در آنجا تجمع کرده و با همفکران و همسالان خود تعامل نمایند، تشویق به عضویت و شرکت در کانون های ویژه سالمندان، برگزاری مسابقات و برنامه های مذهبی، برگزاری برنامه های گردش و مسافرت های گروهی می تواند از مداخلات مؤثر باشد. همچنین تلاش در راستای نهادینه کردن فرهنگ گردش و ورزش می تواند با ارتقاء سطح اوقات فراغت سالمندان به بهبود وضعیت سلامتی و سبک زندگی سالمندان بیانجامد.
