علائم و عوارض کمبود آهن در کودکان

کمبود آهن در کودکان باعث ایجاد مشکلات و علائم متعددی می‌شود. بسیاری از کودکان در تمام دنیا با این بیماری دست‌وپنجه نرم می‌کنند. ازآنجایی‌که کودکی دوران مهمی است و تغذیه کودک تاثیر زیادی در روند رشد او دارد؛ بهتر است با درمان کم‌خونی مطمئن شوید که رشد کودک تحت شعاع قرار می‌گیرد. کم‌خونی در سنین نوزادی یا کودکی شایع است. برای درمان این عارضه در ابتدا باید مطمئن شوید که عامل دیگری برای این بیماری وجود ندارد. درصورتی که مشکل زمینه‌ای مانند مشکل جذب در دستگاه گوارش کودک وجود دارد؛ می‌توانید با رفع مشکل فوق، به درمان آن عارضه بپردازید.

درغیر این صورت با اصلاح رژیم غذایی و استفاده از مکمل‌های آهن به کمک یک پرستار کودک می‌توانید مشکل کمبود آهن در کودکان و کم‌خونی کودکان را درمان کنید. درصورت عدم درمان مشکل کم‌خونی ممکن است عوارض متعددی مانند اختلال در رشد، مشکلات قلبی، کاهش تعریق کودک و مواردی ازاین‌دست برای کودک شما رخ بدهد.

علائم کمبود آهن در کودکان

هموپلولین نام پروتئینی است که توسط گلبول‌های قرمز اکسیژن را در بدن انتقال داده و به اندام‌های مختلف بدن می‌رساند. برای اینکه بدن به‌اندازه کافی هموگلوبین تولید کند؛ به آهن کافی نیاز دارد. فقر آهن در بدن باعث اختلال در عملکرد طبیعی بدن می‌شود. فقر آهن معمولا به‌خودی‌خود علائم و نشانه خاصی ندارد و زمانی که فقر آهن باعث بروز کم‌خونی شود؛ نشانه‌های آن مشخص می‌شوند.

در مواردی که کمبود آهن در کودکان رخ بدهد؛ زندگی طبیعی و روتین کودک تحت شعاع قرار می‌گیرد. بیشتر نشانه‌ها و علائم کمبود آهن در کودکان ظاهر نمی‌شود. در مواردی که فرزند شما نشانه‌های کم‌خونی را دارد؛ بهتر است خیلی زود با پزشک مشورت کنید. علائم کمبود آهن در کودکان شامل نشانه‌ها و علائم زیر است:

• کند شدن رشد کودک و کوچک‌تر ماندن کودک نسبت به سایر هم سن و سالان
• بی‌حالی نداشتن انرژی
• رنگ‌پریدگی
• کاهش اشتها
• ضربان قلب تند
• بیشتر شدن تعریق
• مشکلات رفتاری و تحریک‌پذیری و بی‌قراری
• سرد بودن دست و پا
• عفونت‌های مکرر در بدن
• زخم یا تورم زبان
• بزرگ شدن طحال
• تمایل غیرعادی به خوردن موادی مانند خاک، نشاسته یا رنگ
• سردرد میگرنی

به گفته سایت mayoclinic :

آهن به انتقال اکسیژن از ریه ها به بقیه بدن کمک می کند. همچنین به ماهیچه ها در ذخیره و استفاده از اکسیژن کمک می کند. اگر رژیم غذایی کودک شما فاقد آهن باشد، ممکن است کودک شما دچار کمبود آهن شود.
این وضعیت یک مشکل رایج در کودکان است. می تواند از خفیف تا جدی متغیر باشد. بدون درمان، می تواند بر رشد و تکامل کودک تأثیر بگذارد. گاهی اوقات، کمبود آهن می تواند بدن را بدون گلبول های قرمز سالم کافی که حامل اکسیژن هستند، رها کند. این یک وضعیت جدی به نام کم خونی فقر آهن است.

علل کمبود آهن در کودکان

رایج‌ترین عواملی که کمبود آهن در کودکان را در پی دارد؛ عبارت‌اند از:

• تغییرات بدنی: جهش‌های مختلف بدن مانند جهش رشد در دوران نوزادی یا کودکی یا نوجوانی می‌تواند شرایطی ایجاد کند که بدن برای ساخت گلبول‌های قرمز به میزان آهن بیشتری نیاز داشته باشد. در نتیجه کمبود آهن در کودکان رخ می‌دهد.
• رژیم غذایی کم‌آهن: نوزاد در 4 تا 6 ماه اول زندگی خود تنها از شیر مادر تغذیه می‌کند. چرا که توانایی هضم بسیاری از غذاها هنوز برای کودک مقدور نیست. همین امر سبب می‌شود که کم خونی در بین نوزادان بسیار رواج داشته باشد. کودکان در سنین بیشتر نیز ممکن است براثر مصرف تغذیه نامناسب و کمبود آهن در غذا، دچار کم‌خونی و فقر آهن شوند.
• ابتلا به سرطان: درمان سرطان نیازمند شیمی‌درمانی است که طی آن بسیاری از سلول‌های عادی بدن از جمله گلبول‌های قرمز از بین می‌روند.
• از دست دادن خون زیاد: خونریزی ناشی از جراحت، تصادف یا مشکلات گوارشی می‌تواند کمبود آهن در کودکان را در پی داشته باشد.
• مشکلات دستگاه گوارش: گاهی دستگاه گوارش توانایی کافی برای حذف آهن از غذاها و مواد غذایی را ندارد. آهن مواد غذایی معمولا در روده کوچک جذب می‌شوند. هرگونه ناهنجاری در دستگاه گوارشی روند جذب آهن را تغییر داده و سبب ایجاد کم‌‌خونی می‌شود.
• نوزاد نارس: نوزادانی که به‌صورت نارس یا با وزن کم متولد می‌شوند؛ معمولا دچار کمبود آهن هستند.
• تغذیه نامناسب: نوزادانی که تا پیش از یک سالگی از شیر بز یا گاو تغذیه می‌کنند؛ درگیر فقر آهن می‌شوند همچنین نوزادانی که از سنین 1 تا 5 سالگی روزانه بیشتر از 710 سی‌سی شیر بز یا شیر سویا یا شیر گاو مصرف می‌کنند.
• عدم استفاده از غذای کمکی: نوزادانی که استفاده از غذای کمکی را خیلی دیر شروع می‌کنند.
• بیماری: کودکانی که مشکلات خاصی مانند بیماری‌های مزمن یا محدودیت‌های غذایی دارند که از جذب آهن جلوگیری کند؛ دچار کم‌خونی می‌شوند.
• چاقی: کودکانی که دچار افزایش وزن یا چاقی هستند؛ با مشکل کم‌خونی دست و پنجه نرم می‌کنند.
• قاعدگی: دختران نوجوان در اوایل دوران قاعدگی، به‌خاطر خونریزی زیاد در معرض کم‌خونی شدید هستند.
• تماس با سرب: کودکانی که در معرض تماس با سرب هستند.

روش‌های تشخیص انواع کمبود آهن در کودکان

زمانی که نشانه‌های کمبود آهن در کودکان آشکار شد، لازم است به پزشک مراجعه کنید. در صورت عدم مراجعه و شروع درمان، عوارض فقر آهن در کودکان بیشتر شده و باعث بروز آسیب‌های جدی‌تری در بدن آن‌ها خواهد شد. انواع کمبود آهن کودکان را با انجام آزمایشات زیر روی خون او تشخیص می‌دهند:

1. اندازه‌گیری هموگلوبین و هماتوکریت
2. شمارش کامل خون
3. اسمیر محیطی

در ادامه به فهرست کامل‌تری از این روش‌های تشخیص می‌پردازیم.

• اندازه‌گیری هموگلوبین و هماتوکریت

در این آزمایش میزان هموگلوبین یعنی پروتئینی که به اکسیژن متصل می‌شود و هماتوکریت یعنی نسبت حجم گلبول‌های قرمز به حجم کل خون را اندازه‌گیری می‌کنند. کاهش این مقادیر نشانی از کم‌خونی خواهد بود.

• شمارش کامل خون

در این آزمایش، شمارش دقیق گلبول‌های قرمز و سفید، پلاکت‌ها و گاهی اوقات رتیکولوسیت‌ها یا گلبول‌های قرمز جوان انجام می‌شود. این آزمایش اطلاعات بیشتری درباره وضعیت خون کودک ارائه می‌دهد.

• اسمیر محیطی

در این آزمایش، یک نمونه کوچکی از خون زیر میکروسکوپ بررسی شده و طبیعی یا غیرطبیعی بودن آن بررسی می‌شود. باتوجه به نتایج آزمایش خون، ممکن است نیاز به آسپیراسیون استخوان مغز، بیوپسی استخوان مغز یا هر دو آن‌ها باشد. این آزمایشات به منظور بررسی سلول‌های خونی طبیعی و غیرطبیعی، تعداد و رشد سلول‌ها انجام می‌شوند.

عوارض کمبود آهن در کودکان

در مواردی که کودک به کم‌خونی خفیف مبتلا شده باشد؛ عوارضی او را تهدید نمی‌کند؛ اما عدم درمان می‌توان علائم بیماری را تشدید کرده و باعث شود که فرد برخی عوارض را تجربه کند:

• مشکلات قلبی، افزایش ضربان قلب، آریتمی قلبی و ابتلا به انواع نارسایی‌های قلبی
• تعریق بیش از اندازه نوزاد و کودک
• کاهش عملکرد سیستم ایمنی بدن و افزایش ابتلا به انواع عفونت‌ها

بهترین دارو برای کمبود آهن در کودکان

کمبود آهن در کودکان با مصرف برخی از مکمل‌های آهن قابل درمان است و دوز مکمل، به‌شدت کم‌خونی کودک بستگی دارد. پزشکان ابتدا از میزان کم‌خونی کودک مطلع شده و سپس داروی مناسب را تجویز می‌کنند. انواع مکمل‌های آهن در برندهای مختلف و با ترکیبات متنوع تولید می‌شوند که پزشک با بررسی وضعیت بیمار، مناسب‌ترین آن‌ها را تجویز می‌کند. با مصرف مکمل‌های آهن می‌توانید انتظار داشته باشید که علائم کمبود آهن در کودکان درمان شوند. در دوره مصرف دارو بهتر است از مراقبت‌های پرستار کودک هم بهره‌مند شوید.

غذاهای سرشار از آهن برای کودکان

برخی از مواد غذایی منبع غنی آهن هستند که برای درمان کمبود آهن در کودکان کاربرد دارند. از مهم‌ترین این مواد غذایی عبارت‌اند از:

• ماهی
• کشمش
• تخم‌مرغ
• گوشت و فراورده‌های گوشتی
• کره بادام‌زمینی
• حبوباتی مانند عدس و لوبیا
• انواع مغزها
• برگه زردآلو
• هندوانه
• گیلاس

میزان آهن مورد نیاز روزانه در کودکان

نوزادانی که در سنین درست متولد شده‌اند؛ مقدار آهن کافی از دوران جنینی دارند و معمولا بدن آن‌ها تا مدت‌ها به ذخیره آهن دسترسی دارد.

در 6 ماه اول زندگی، نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌کنند؛ تمام مواد مغذی را از همان شیر دریافت می کند؛ اما درصورتی که از 4 تا 6 ماهگی مصرف غذای کمکی را شروع نکنید؛ خطر ابتلا به کم‌خونی وجود دارد. همچنین نوزادانی که نمی‌توانند از شیر مادر استفاده کنند؛ باید تا 12 ماهگی از شیر خشک غنی شده با آهن استفاده کنند. مقدار آهن مورد نیاز کودکان به نسبت سن، جنسیت و رژیم غذایی آن‌ها بستگی دارد. مقدار آهن توصیه شده برای کودکان مطابق جدول زیر است:

درمان کمبود آهن کودکان

درمان کمبود آهن کودکان با استفاده از مکمل‌های مختلف و تغذیه صحیح آغاز می‌شود. معمولا پس از تشخیص، مکمل‌های دارای آهن در قالب قرص یا قطره آهن برای کودک تجویز می‌شوند که با تحریک معده و روده، به جذب آهن در بدن کمک می‌کنند. بهتر است این مکمل‌ها با معده خالی یا همراه با آب پرتقال مصرف شوند، زیرا ویتامین C موجود در آب پرتقال به جذب آهن کمک می‌کند. البته مصرف مکمل‌های آهن باید طبق دستور پزشک یا متخصص تغذیه باشد.

همچنین در این شرایط پزشک تاکید خواهد کرد که مصرف مواد غذایی با میزان آهن بالا نیز به حداکثر خود رسیده و از این طریق هم درمان فقر آهن انجام خواهد شد. بعضی از منابع غذایی که غنی از آهن هستند عبارتند از غلات مانند گندم وجو، ماکارونی، برنج، نان سبوس‌دار، گوشت قرمز و مرغ، ماهی و جگر، سبزیجات مثل اسفناج و جعفری، حبوباتی مانند لوبیا و عدس که البته باید بر اساس برنامه غذایی مناسب کودک استفاده شوند. در موارد نادری که سطح هموگلوبین کودک بسیار پایین بوده و بقیه روش‌ها موثر نباشند، ممکن است تزریق خون یا آهن انجام شوند. این روش معمولاً در موارد شدید فقر آهن استفاده شده و پزشک متخصص باید آن را تجویز کند.

مواردی که کمبود آهن در کودکان را افزایش می دهند

به طور کلی، برخی از کودکان نسبت به بقیه بیشتر در معرض ابتلا به کم‌خونی هستند. به عنوان مثال، نوزادانی که زودتر از موعد به دنیا می‌آیند، ممکن است کمبود آهن را بیشتر از سایر نوزادان تجربه کنند، زیرا آهن کمتری را از بدن مادر دریافت کرده‌اند. همچنین اگر نوزاد در دوران بارداری وزن کمتری داشته باشد، ممکن است ذخیره آهن در بدن او نیز کمتر شود. کودکانی که از شیر مادر تغذیه نمی‌کنند را هم می‌توانیم در میان آن‌هایی قرار دهیم که بیشتر در معرض کمبود آهن هستند، چرا که در ترکیبات شیرخشک معمولا آهن دیده نمی‌شود یا اگر وجود داشته باشد، مقدار آن بسیار کم است.

برخی از بیماری‌ها و عفونت‌های مزمن هم می‌توانند باعث کم شدن ذخیره آهن در بدن شوند. هم‌چنین برخی از بیماری‌های گوارشی مانند سلیاک و اختلالات در جذب نیز در میان مواردی قرار می‌گیرند که کم‌خونی را به دنبال خواهند داشت. کودکانی که اضافه‌وزن دارند، ممکن است به دلیل نیاز بالاتر بدن به آهن، کمبود آهن را تجربه کنند. به علاوه رژیم غذایی کودکان که حاوی مواد غذایی با میزان آهن کم است نیز، می‌تواند باعث فقر آهن در بدن آن‌ها شود. زندگی در شهرهای با آلودگی هوای شدید و بالا بودن سطح سرب هم می‌تواند دلیلی برای کمبود آهن بدن کودکان باشد.

پیشگیری از کمبود آهن در کودکان

برای پیشگیری از کمبود آهن در کودکان بهتر است با پزشک مشورت کنید. رایج‌ترین راهکارهای برای درمان کم‌خونی کودکان شامل موارد زیر است:

• زیر نظر پزشک: به پزشک مراجعه کنید تا معاینات کافی انجام شده و مکمل آهن و دوز مناسب آن را برای شما تجویز کند.
• مصرف شیرخشک حاوی آهن: نوزادان را با شیرخشک غنی شده با آهن تغذیه کنید. این روند باعث می‌شود که کودک تا سال‌ها دچار فقر آهن نشود.
• مصرف سبزیجات و غذاهای غنی از آهن: غذاهایی مانند گوشت قرمز، جگر، ماهی، تخم‌مرغ، نخود، لوبیا، عدس، اسفناج، برگ کاهو و غلات سرشار از آهن هستند. بنابراین اضافه کردن آن‌ها به رژیم غذایی، به تنهایی می‌تواند آهن مورد نیاز بدن را تامین کند.
• کنترل مصرف شیر کودک: زیاده‌روی در استفاده از شیر برای کودکان بین 1 تا 5 سال مجاز نیست. کودک شما در روز نباید بیشتر از 710 میلی‌لیتر شیر بنوشد.
• مصرف مواد غذایی که حاوی ویتامین C باشند: به جذب آهن کمک می‌کنند. ویتامین C به جذب آهن در بدن کمک می‌کند. بنابراین، می‌توانید میوه‌ها و سبزیجاتی که حاوی این ویتامین هستند، مانند پرتقال، نارنگی، توت‌فرنگی، تمشک، گیلاس، کیوی، فلفل دلمه‌ای و گلابی را در رژیم غذایی کودک قرار دهید.
• محصولات غنی شده با آهن: برخی از محصولات غذایی مانند غلات آهن‌دار، نان‌ها و صبحانه‌های غنی شده با آهن در بازار موجود هستند که می‌توانند برای کودک نیز جذاب باشند. مصرف این مواد غذایی به تامین آهن بدن کمک می‌کند.
• عدم مصرف مواد مضر: بعضی از مواد خوراکی باعث کاهش جذب آهن بدن می‌شوند. در این میان می‌توانیم به کافئین یا کلسیم اشاره کنیم.  برای پیشگیری از کم‌خونی باید میزان این مواد در غذای کودک را به حداقل برسانید و به جای آن غذاهایی مانند اسفناج، هویج، خربزه و کدو که حاوی ویتامین A هستند و به سلامتی سیستم ایمنی و جذب آهن کمک می‌کنند را جایگزین کنید.

سخن آخر

کم‌خونی در کودکان ممکن است از دوران جنینی شایع شده و در دوران کودکی هم وجود داشته باشد. ازآنجایی‌که خون اهمیت زیادی در انتقال اکسیژن به تمام اندام‌های بدن دارد؛ کم‌خونی می‌تواند در عملکرد تمام اندام‌ها از جمله، قلب و سیستم ایمنی اختلال ایجاد کند. به‌همین دلیل لازم است که علائم کم‌خونی جدی گرفته شده و سریعا درمان شود. درصورت عدم درمان به‌موقع کم‌خونی همواره ممکن است که عوارض جدی‌تری برای کودک ایجاد شود. از مهم‌ترین این عوارض اختلال در رشد کودک و بروز عفونت‌های مکرر است. برای درمان کم خونی از مصرف مکمل‌های آهن و ویتامین C استفاده می‌شود. همچنین در این مورد نباید فواید منیزیم را فراموش کرد.

سوالات متداول

1. چه موقع باید به پزشک مراجعه کنیم؟

بهتر است علائم خفیف کم‌خونی هم جدی گرفته شده و سریعا درمان شود. درصورت بی‌توجهی ممکن است متوجه درد ناگهانی، مشکلات طحالی، سرگیجه، کبودی‌های بدون علت، خون داغ شدن، تپش قلب، بزرگ شدن طحال، تیره شدن ادرار، کاهش وزن، سردرد و غیره شوید. در صورت بروز این علائم بهتر است سریعا به پزشک مراجعه شود.

2. آیا تنها نوع کم‌خونی، فقر آهن است؟

شایع‌ترین نوع کمبود آهن در کودکان، فقر آهن است؛ اما انواع دیگری از کم‌خونی از جمله کم‌خونی داسی شکل، کم‌خونی پرنیشیوز، کم‌خونی آپلاستیک، کم‌خونی همولیتیک و غیره هم وجود دارد.

3. اصلاح رژیم غذایی، تاثیری برای درمان کم‌خونی دارد؟

با مصرف مواد غذایی سرشار از آهن و ویتامین C، می‌توانید تا اندازه زیادی مشکل کمبود آهن را درمان کنید. البته بهتر است در ابتدا دلیل بروز کم‌خونی را شناسایی کنید.

4. کدام علائم نشانه کم‌خونی آپلاستیک است؟

سرگیجه، کبودی‌های بدون دلیل، خون دماغ شدن، خونریزی لثه و تپش قلب در میان علائم و نشانه‌های کم‌خونی آپلاستیک قرار می‌گیرند.

5. علائم کم‌خونی همولیتیک در کودکان چیست؟

این بیماری با کبد و طحال بزرگ، ادرار تیره و خستگی زیاد نمایان می‌شود.

6. آیا سر درد و کاهش وزن در کودک نشانی از کم‌خونی است؟

البته دلایل مختلفی برای این دو مشکل وجود دارد، اما در کم‌خونی پرنیشیوز، کودک این علائم را حس خواهد کرد.

7. وظیفه آهن در بدن چیست؟

آهن وظیفه ساخت هموگلوبین که باعث رساندن اکسیژن خون به اعضای بدن می‌شود را به عهده دارد. همچنین در دوران نوزادی و اوایل کودکی به رشد عصبی کمک می‌کند.

8. زمان مناسب مصرف مکمل آهن چه موقعی است؟

از 4 ماهگی به بعد و با توجه به دستور پزشک، می‌توانید مکمل آهن را به کودک خود بدهید.