رابطه بین مکمل ها و خطر نارسایی کبد مقوله‌ای است که در سال‌های اخیر و با افزایش مصرف مکملهای غذایی و دارویی در میان مردم، بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است. بسیاری از افراد برای تقویت سیستم ایمنی، افزایش انرژی، بهبود سلامت پوست و مو، کاهش وزن یا ارتقاء عملکرد ورزشی به مصرف انواع مکملها روی آورده‌اند و البته، غالباً بدون نظارت پزشک. در ایران نیز مصرف خودسرانه مکملها، تحت تأثیر تبلیغات شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام به مسئله‌ای نگران‌کننده تبدیل شده است.
کبد که وظیفه اصلی سم‌زدایی و متابولیسم مواد شیمیایی را بر عهده دارد، در خط مقدم واکنش به این ترکیبات قرار دارد. به‌ویژه در افرادی که به کبد چرب گرید ۳ یا بیماری‌های پیشرفته کبدی مبتلا هستند، مصرف نادرست مکملها می‌تواند به آسیب کبدی جدی و حتی نارسایی کبد منجر شود.
در این مقاله، به بررسی علمی اثر مکملها بر سلامت کبد می‌پردازیم، مکملهای پرخطر برای کبد را معرفی می‌کنیم و نکاتی ایمن برای استفاده از آن‌ها، به‌ویژه در افراد با بیماری کبدی ارائه خواهیم داد.
نقش مکملها در سلامت عمومی
مکملها میتوانند شامل ویتامین‌ها، مواد معدنی، ترکیبات گیاهی، آمینواسیدها و سایر ترکیبات شبه دارویی باشند که هر کدام اثرات متفاوتی روی بدن دارند. متأسفانه بسیاری از افراد تصور می‌کنند چون روی بسته‌بندی برخی از این محصولات کلمه «طبیعی» نوشته شده، پس قطعاً بی‌ضرر و فاقد عوارض جانبی هستند. اما طبیعی بودن مکملها به هیچ وجه تضمین‌کننده ایمنی و بی‌خطری آن‌ها نیست، به‌ویژه زمانی که مصرف بدون مشورت پزشک و به شکل خودسرانه انجام شود.
طبق گزارش‌های سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)
مصرف مکملهای غذایی می‌تواند منجر به آسیب‌های کبدی جدی شود. در یک بررسی از گزارش‌های حوادث جانبی بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۶، ۳۵ مورد آسیب کبدی شدید در مردان ۲۰ تا ۴۸ ساله که از مکملهای بدنسازی حاوی استروئید یا مواد مشابه استفاده کرده بودند، شناسایی شد. این موارد منجر به بستری شدن در بیمارستان یا وضعیت تهدیدکننده زندگی شده بودند.
این آمار نشان‌دهنده خطرات جدی مصرف خودسرانه مکملهای بدنسازی است که ممکن است حاوی استروئیدهای آنابولیک یا مواد مشابه باشند. استفاده از این مکملها بدون نظارت پزشکی می‌تواند به آسیب‌های کبدی منجر شود که در برخی موارد نیاز به بستری شدن در بیمارستان دارند.
همانطور که گفته شد، در ایران نیز مصرف خودسرانه مکملها به یک چالش جدی تبدیل شده است. تبلیغات گسترده در شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص اینستاگرام، همراه با دسترسی آسان به انواع مکملها بدون نسخه موجب شده که بسیاری از افراد بدون آگاهی کامل درباره عوارض و دوزهای ایمن، اقدام به خرید و مصرف مکملها کنند. این روند افزایش خطر بروز آسیب کبدی، اختلالات متابولیکی و حتی نارسایی کبد را به دنبال دارد، به‌ویژه در افرادی که دچار انواع کبد چرب هستند و یا در مراحل مختلف این بیماری به سر می‌برند.
بنابراین، آگاهی‌بخشی درباره خطرات مصرف بی‌رویه و خودسرانه مکملهای غذایی، به‌ویژه در جمعیت‌های در معرض خطر مانند بیماران با انواع کبد چرب بسیار ضروری است تا از عوارض جبران‌ناپذیر جلوگیری شود.
عملکرد کبد و حساسیت آن به مکملها و ترکیبات خارجی
کبد به عنوان یکی از حیاتی‌ترین اندام‌های بدن، نقش کلیدی در سم‌زدایی بدن، متابولیسم داروها و فیلتر کردن ترکیبات شیمیایی ایفا می‌کند. تمامی داروها و مکملهای غذایی که وارد بدن می‌شوند، ابتدا باید از طریق کبد پردازش شوند. به همین دلیل، کبد بسیار حساس به مصرف بی‌رویه مکملها و داروهاست و می‌تواند به‌راحتی دچار آسیب شود. این آسیب‌ها به‌ویژه در افرادی که دچار کبد چرب گرید ۳ یا سایر انواع کبد چرب هستند، بیشتر و خطرناک‌تر است. مصرف نادرست یا بدون نظارت مکملها می‌تواند باعث التهاب کبد، اختلال در عملکرد کبد و حتی منجر به نارسایی کبد شود. با توجه به کاهش سن بروز کبد چرب در سال‌های اخیر، مصرف نادرست یا بدون نظارت مکملها می‌تواند باعث التهاب کبد، اختلال در عملکرد کبد و حتی منجر به نارسایی کبد شود.
آسیب کبدی ناشی از مکملها
سالانه هزاران مورد آسیب کبدی در جهان به مصرف خودسرانه مکملها مرتبط است. بسیاری از این مکملها به دلایل زیر خطرناک‌اند:
- دوز بالاتر از حد مجاز: برخی مکملها مقادیر بیش از اندازه ویتامین یا مواد فعال دارند که کبد را تحت فشار قرار می‌دهد.
- تداخل با داروها: مصرف همزمان مکملها و داروهای دیگر می‌تواند واکنش‌های خطرناک در کبد ایجاد کند.
- عدم رعایت استانداردهای تولید: برخی محصولات بدون کنترل کیفی مناسب تولید می‌شوند و حاوی ترکیبات سمی یا ناخالصی‌های مضر هستند.
در موارد شدید، آسیب کبدی ناشی از مکمل می‌تواند به نارسایی کبد و نیاز به پیوند منجر شود.
مکمل‌هایی که بیشترین آسیب را به کبد می‌زنند
تحقیقات معتبر پزشکی نشان می‌دهد برخی مکملها به‌طور خاص میتوانند سلامت کبد را به خطر بیندازند و حتی موجب نارسایی کبد شوند. مهم‌ترین این مکملها عبارت‌اند از:
عصاره چای سبز غلیظ (Green Tea Extract)
مصرف دوزهای بالا از عصاره چای سبز، به‌ویژه روی معده خالی می‌تواند باعث التهاب کبد، آسیب سلولی و حتی نارسایی کبد شود. اگرچه چای سبز برای کبد فوایدی دارد، اما استفاده غلیظ و بدون کنترل آن ممکن است به جای کمک، به کبد آسیب برساند. این ترکیب در برخی محصولات لاغری و سلامت به‌صورت غلیظ یافت می‌شود.
نیاسین (ویتامین B3)
دوزهای بیش از ۵۰۰ میلی‌گرم در روز نیاسین ممکن است باعث افزایش آنزیم های کبدی و آسیب کبدی شود. بنابراین مصرف خودسرانه و بدون کنترل این ویتامین می‌تواند خطرناک باشد.
ویتامین A
مصرف مزمن و طولانی‌مدت ویتامین A در دوزهای بالا می‌تواند موجب التهاب کبد، تشکیل زخم (فیبروز) و حتی نارسایی کبد شود.
استروئیدهای آنابولیک و مکملهای بدنسازی حاوی آن‌ها
بسیاری از مکمل های ورزشی که وعده افزایش حجم عضلانی را می‌دهند، ممکن است حاوی استروئیدهای آنابولیک یا ترکیبات شبه‌استروئیدی باشند که مستقیماً به سلول‌های کبد آسیب می‌رسانند و خطر نارسایی کبد را افزایش می‌دهند. موضوع عوارض مکمل های بدنسازی و آسیب کبدی یکی از نگرانی‌های جدی در دنیای پزشکی است، به‌ویژه زمانی که این محصولات بدون نظارت پزشک یا آزمایش‌های لازم استفاده می‌شوند.
مکملهای گیاهی و سنتی ناشناخته یا بدون استاندارد
برخی از مکملهای گیاهی مانند آشواگاندا، بلک کوهوش، قارچ گانودرما و سایر محصولات مشابه ممکن است در مواردی باعث هپاتیت سمی (التهاب شدید کبد) شوند، به‌ویژه اگر استانداردهای تولید و خلوص آن‌ها رعایت نشده باشد و در نتیجه ازجمله مکمل های مضر برای کبد چرب به‌شمار می‌آیند.
| نوع مکمل | خطرات احتمالی برای کبد | ملاحظات مصرف |
|---|---|---|
| عصاره چای سبز غلیظ | التهاب کبد، آسیب سلولی، نارسایی کبد | اجتناب از دوز بالا و مصرف بدون نظارت |
| نیاسین (ویتامین B3) | افزایش آنزیم‌های کبدی، آسیب کبدی | دوز زیر ۵۰۰ میلی‌گرم در روز، تحت نظر پزشک |
| ویتامین A | التهاب، فیبروز، نارسایی کبد | پرهیز از مصرف طولانی‌مدت و دوز بالا |
| استروئیدهای آنابولیک | آسیب سلولی، التهاب، نارسایی کبد | مصرف فقط با تجویز پزشک و تحت کنترل |
| مکملهای گیاهی ناشناخته | هپاتیت سمی، التهاب شدید | استفاده از محصولات استاندارد و تاییدشده |
| مکملهای ترکیبی چندگانه | تداخل دارویی، فشار بر کبد | مشورت با پزشک قبل از مصرف همزمان چند مکمل |
مصرف مکملها در افراد مبتلا به کبد چرب گرید ۳
در بیماران مبتلا به کبد چرب گرید ۳، ساختار کبد به‌شدت تحت تأثیر رسوب چربی، التهاب مزمن و گاهی فیبروز یا زخم بافتی قرار گرفته است. در این مرحله پیشرفته، عملکرد سم‌زدایی کبد کاهش قابل‌توجهی می‌یابد و توانایی آن در متابولیزه کردن ترکیبات دارویی و مکملهای غذایی مختل می‌شود.
به‌همین دلیل، مصرف حتی مقادیر نسبتاً پایین از برخی مکملهای پرخطر مانند عصاره چای سبز، ویتامین A یا مکملهای بدنسازی حاوی استروئید می‌تواند اثرات شدیدی بر بافت کبدی داشته باشد. عوارضی نظیر التهاب بیشتر، افزایش آنزیم‌های کبدی، بروز ناگهانی هپاتیت سمی و در نهایت نارسایی کبد، در این بیماران شایع‌تر و شدیدتر است.
متأسفانه بسیاری از بیماران به‌دلیل عدم آگاهی یا تأثیر تبلیغات فضای مجازی، بدون مشورت با پزشک اقدام به مصرف مکمل‌هایی می‌کنند که نه‌تنها فایده‌ای ندارند، بلکه روند پیشرفت بیماری را تسریع می‌کنند. در بیماران مبتلا به کبد چرب گرید ۳، توجه به نوع و مقدار هر ماده ورودی به بدن حیاتی است.
علائم هشداردهنده آسیب کبدی ناشی از مکملها
مصرف برخی مکملها، به‌ویژه در صورت استفاده طولانی‌مدت، دوز بالا یا ترکیب با داروهای دیگر، ممکن است باعث آسیب جدی به کبد شود. از آنجا که کبد وظیفه تجزیه و دفع بسیاری از مواد شیمیایی و ترکیبات گیاهی را بر عهده دارد، فشار اضافی ناشی از مکملها می‌تواند عملکرد آن را مختل کند. توجه به علائم اولیه بسیار مهم است، زیرا در صورت پیشرفت آسیب کبدی، درمان دشوارتر و خطرناک‌تر خواهد شد.
اگر هر یک از نشانه‌های زیر را بعد از شروع مصرف یک مکمل مشاهده کردید، بلافاصله مصرف را قطع کرده و با پزشک مشورت کنید:
- زردی پوست یا چشم‌ها (یرقان): این علامت نشان‌دهنده تجمع بیلی‌روبین در خون است که معمولاً در اثر اختلال عملکرد کبد یا انسداد مجاری صفراوی رخ می‌دهد.
- درد در قسمت بالا و راست شکم: این ناحیه محل قرارگیری کبد است و احساس درد یا فشار می‌تواند نشانه التهاب یا تورم کبد باشد.
- خستگی شدید و بی‌دلیل: آسیب کبدی می‌تواند باعث کاهش توانایی بدن در متابولیزه کردن مواد مغذی و تولید انرژی شود.
- ادرار تیره: به دلیل افزایش سطح بیلی‌روبین و سایر مواد زائد در خون، رنگ ادرار ممکن است به سمت قهوه‌ای یا کهربایی تیره تغییر کند.
- تهوع و استفراغ: التهاب یا مسمومیت کبدی می‌تواند باعث تحریک دستگاه گوارش و ایجاد حالت تهوع شود.
- کاهش اشتها: عملکرد ضعیف کبد ممکن است باعث تغییرات هورمونی و گوارشی شده و میل به غذا را کاهش دهد.
بی‌توجهی به این علائم می‌تواند منجر به نارسایی کبدی شود که در برخی موارد نیازمند پیوند کبد و درمان‌های اورژانسی خواهد بود. بنابراین همواره قبل از مصرف هرگونه مکمل، حتی گیاهی، با پزشک یا داروساز مشورت کنید و از مصرف خودسرانه پرهیز نمایید.
چه کسانی بیشتر در معرض خطرند؟
هرچند آسیب کبدی ناشی از مکملها می‌تواند برای هر فردی اتفاق بیفتد، اما گروه های زیر به دلیل شرایط جسمی یا نوع مصرف، حساسیت بیشتری دارند و باید با دقت بیشتری عمل کنند:
- افراد بالای ۵۰ سال
- مبتلایان به کبد چرب یا سایر بیماری‌های کبدی
- کسانی که چند نوع مکمل را همزمان مصرف می‌کنند
- ورزشکارانی که از مکملهای عضله‌ساز استفاده می‌کنند
- کسانی که مکمل های گیاهی غیرمجاز یا ناشناخته مصرف می‌کنند
راهکارهایی برای مصرف ایمن مکملهای غذایی
اگر همچنان به مصرف مکمل نیاز دارید یا پزشک برایتان تجویز کرده، حتماً به نکات زیر توجه کنید تا آسیب کبدی ناشی از مکملها را به حداقل برسانید:
- با پزشک یا داروساز مشورت کنید
- برندهای معتبر را انتخاب کنید
- از دوز توصیه‌شده فراتر نروید
- در صورت داشتن سابقه کبدی، بسیار محتاط باشید
- مراقب تداخلات بین مکملها و داروهای دیگر باشید
توصیه نهایی
اگرچه مکملهای غذایی و ورزشی در ظاهر مفید و طبیعی به نظر می‌رسند، اما در صورت مصرف نادرست میتوانند باعث آسیب کبدی ناشی از مصرف مکمل شوند و به یکی از مهم‌ترین اندام‌های بدن یعنی کبد، صدمات جدی وارد کنند. این موضوع به‌ویژه در افرادی که با مشکلاتی مانند کبد چرب گرید ۳ مواجه هستند یا کسانی که از مکمل های بدنسازی و پروتئینی استفاده می‌کنند، اهمیت دوچندان دارد.
بسیاری از مکملهای بدنسازی که بدون نظارت پزشک مصرف می‌شوند، میتوانند زمینه‌ساز التهاب کبد، نارسایی کبد و حتی تشدید بیماری‌های کبدی شوند. بنابراین، اگر به فکر استفاده از هر نوع مکمل برای بهبود عملکرد ورزشی یا سلامتی‌تان هستید، قبل از هر چیز با یک پزشک یا متخصص تغذیه مشورت کنید.
سلامت کبد شما چیزی نیست که بخواهید با تبلیغات اینستاگرامی یا توصیه‌های غیرعلمی به خطر بیندازید؛ به‌خصوص وقتی پای خطر آسیب کبدی ناشی از مصرف مکمل های بدن سازی در میان است.
سوالات متداول
آیا مکملهای بدنسازی میتوانند باعث آسیب کبد شوند؟
بله، برخی مکملهای بدنسازی که حاوی استروئید یا مواد مشابه هستند، میتوانند منجر به آسیب‌های جدی کبدی و حتی نارسایی کبد شوند، به خصوص اگر بدون نظارت پزشکی مصرف شوند.
آیا مصرف مکمل ها برای افراد مبتلا به کبد چرب گرید 3 خطرناک است؟
بله، افراد با کبد چرب گرید 3 باید در مصرف مکملها بسیار محتاط باشند و تحت نظر پزشک، زیرا برخی ترکیبات ممکن است به کبد آسیب برسانند یا روند بیماری را تشدید کنند.
مصرف خودسرانه مکملها چه عوارضی برای کبد دارد؟
مصرف بدون مشورت مکملها می‌تواند باعث تجمع مواد سمی در کبد، التهاب، آسیب سلولی و حتی نارسایی کبد شود.
چه مکمل هایی بیشترین خطر را برای کبد دارند؟
مکملهای حاوی استروئیدهای آنابولیک، برخی ترکیبات گیاهی غیرمعتبر و مکملهای غیر استاندارد بیشترین خطر را برای آسیب کبدی دارند.
چطور می‌توان مکمل ها را بدون آسیب به کبد مصرف کرد؟
بهترین روش مصرف مکملها، مشورت با پزشک یا متخصص تغذیه است؛ همچنین باید از محصولات معتبر استفاده کرده و دوزهای توصیه‌شده را رعایت کرد.
آیا مصرف پروتئین وی برای افراد مبتلا به کبد چرب مضر است؟
پروتئین وی معمولاً برای افراد مبتلا به کبد چرب بی‌خطر است، اما بهتر است قبل از مصرف با پزشک مشورت کنید تا دوز مناسب تعیین شود. مصرف خودسرانه ممکن است فشار روی کبد را افزایش دهد.
چطور می‌توان کبد را از مضرات مکمل ها و مکمل های بدنسازی پاکسازی کرد؟
بهترین راه برای پاکسازی کبد از آسیب ناشی از مصرف مکمل، قطع مصرف مکملهای غیرضروری، نوشیدن آب کافی، داشتن رژیم غذایی سرشار از سبزیجات و میوه‌های آنتی‌اکسیدان‌دار و مشورت با پزشک متخصص کبد است. مصرف خودسرانه داروهای پاکسازی کبد توصیه نمی‌شود.
