تحریک بیش از حد تخمدان یا هایپراستیمولیشن (OHSS) چیست؟

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان یا (OHSS) یک از روش های کمک در بارداری است که با تحریک شدید رشد تخمک در تخمدان‌های خانم‌ها رخ می‌دهد. در تحریک بیش از حد تخمدان‌ها از داروهای هورمونی استفاده می‌شود که می‌تواند بسیار خطرناک و مضر باشد. در این عارضه هم به صورت مصرف خوراکی در سیکل های القا تخمک گذاری و هم به صورت انجام عمل های کمک بارداری مثل IUI و IVF خود را نشان می‌دهد. اما لزوما این عوامل دلیل قطعیت بروز این عارضه نیست، گاهی ممکن است OHSS به صورت ناگهانی و خود به خود در بارداری های چندقلویی نیز اتفاق بیوفتد.

در کل این عارضه پاسخی اغراق آمیز به هورمون های اضافی است. معمولاً در زنانی که از داروهای هورمونی تزریقی برای تحریک رشد تخمک در تخمدان استفاده می کنند، رخ می‌دهد. این سندرم باعث تورم و دردناک شدن تخمدان ها می‌شود.

OHSS ممکن است در زنانی که تحت لقاح آزمایشگاهی IVF  یا القاء تخمک گذاری با داروهای تزریقی قرار دارند رخ دهد. این مشکل گاهی اوقات در طول درمان ناباروری با استفاده از داروهایی مانند کلومیفن اتفاق می‌افتد. درمان بستگی به شدت بیماری و نحوه پرستاری از بیمار دارد. OHSS ممکن است به خودی خود در موارد خفیف بهبود یابد، اما در موارد شدید ممکن است نیاز به بستری شدن و درمان اضافی داشته باشد. به صورت کلی این عارضه با پیشرفت در پزشکی خیلی کمتر شده است و موارد خیلی حاد و شدید این بیماری کمتر از یک درصد از کل خانم‌هایی است که زیر نظر درمان های باروری بوده‌اند.

علت به وجود آمدن سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

علت سندرم تحریک بیش از حد تخمدان به طور کامل مشخص نشده است. اما هر خانمی در ماه یک تخمک تولید می‌کند و اگر این اتفاق انجام نشود داروها و درمان هایی برای آزادسازی تخمک خود مصرف خواهد کرد که این ممکن است باعث تورم در تخمدان‌ها شده تا تخمک از تخمدان رها شود. این مایع تخمدان ها را متورم می کند و گاهی مقادیر زیادی از آن به داخل شکم و قفسه سینه حرکت می‌کند. داشتن سطح بالایی از گنادوتروپین کوریونی انسانی (HCG) یا همان هورمونی که برای تلاش در بارور شدن تولید می‌شود، در بوجود آمدن این شرایط نقش دارد.

در طول درمان های ناباروری ، HCG ممکن است به عنوان یک “محرک” تجویز شود تا فولیکول بالغ تخمک خود را آزاد کند. این سندرم معمولاً ظرف یک هفته پس از تزریق HCG رخ می دهد. اگر در طول چرخه درمان باردار شوید ، سندرم شما ممکن است بدتر شود زیرا بدن در پاسخ به بارداری دوباره شروع به تولید HCG می کند. داروهای درمان ناباروری تزریقی بیشتر از درمان با کلومیفن، دارویی که به صورت قرص خوراکی مصرف می شود، باعث OHSS می شوند. گاهی اوقات OHSS خود به خود اتفاق می افتد، اما به درمان باروری ارتباطی ندارد. تحریک بیش از حد تخمدان در زنان میانسال و مسن با علائم جدی‌تری همراه است و توصیه می‌شود در صورت ابتلا، از کمک‌های یک پرستار سالمند در منزل استفاده شود.

انواع OHSS

OHSS از دو نوع شدید و خفیف تشکیل شده و ممکن است با گذشت زمان بدتر شود یا بهبود یابد. اما به طور کلی اکثر موارد آن از نوع خفیف بوده و به خودی خود درمان می‌شود. نوع شدید آن بسیار نادر است که می‌تواند زندگی فردی را تهدید کند.

علائم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان اغلب طی یک هفته پس از استفاده از داروهای تزریقی برای تحریک تخمک گذاری شروع می‌شود، اگرچه گاهی اوقات دو هفته یا بیشتر طول می کشد تا علائم ظاهر شوند. برخی از زنانی که از داروهای باروری تزریقی استفاده می کنند به شکل خفیف OHSS مبتلا می شوند. این حالت معمولاً پس از حدود یک هفته از بین می رود. اما ، در صورت وقوع حاملگی ، علائم OHSS ممکن است بدتر شود و چند روز تا چند هفته طول بکشد. گفتنی است که علائم در دو نوع می‌تواند متفاوت باشد، در ادامه به علائم هردو نوع خواهیم پرداخت. هم‌چنین می‌توانید پس از آگاهی عارضه هایپراستیمولیشن درمورد مشکلات زنان بعد از یائسگی نیز مطالب مفیدی بخوانیم.

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان خفیف

در سندرم تحریک بیش از حد (خفیف تا متوسط ​​تخمدان) ، علائم کلی آن می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• درد خفیف تا متوسط در ​​شکم
• نفخ شکم یا افزایش اندازه دور کمر
• حالت تهوع
• استفراغ
• اسهال
• تغییر رنگ ادرار
• احساس تشنگی زیاد
• خشک شدن پوست

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شدید

در سندرم تحریک بیش از حد تخمدان ، ممکن است موارد زیر وجود داشته باشد:

• افزایش سریع وزن – بیش از 2.2 پوند (1 کیلوگرم) در 24 ساعت
• درد شدید شکم و ناحیه زیر شکم
• استفراغ شدید و مداوم
• لخته شدن خون
• سرگیجه های شدید
• کاهش فشارخون
• درد در ساق پا
• کاهش ادرار و تیرگی ادرار بیشتر از علائم خفیف
• مشکلات کلیوی
• تنگی نفس
• سفت یا بزرگ شدن شکم

تشخیص سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

تشخیص سندروم تحریک بیش از حد تخمدان با دیدن تعداد فولیکول‌های رشد یافته و انجام آزمایشات توسط پزشک انجام میشود که می‌تواند شامل این موارد باشد:

• معاینه فیزیکی : در مرحله اول پزشک دورکمر و وزن بیمار را اندازه‌گیری می‌کند و اگر احتمال تورم تخمک‌ها را داد معاینه لگن انجام نمی‌شود، زیرا براثر فشار مستقیمی که وارد خواهد شد احتمال ترکیدن آن‌ها است.
• سونوگرافی شکم یا واژینال : اندازه دقیق تخمک‌ها را در سونوگرفی مشخص خواهند کرد.
• آزمایش خون : تشخیص سطح هورمون های بیمار با آزمایش خون اندازه گیری می‌شود.
• اشعه ایکس : با اشعه لیکس در قسمت قفسه سینه مایع آن را پیدا خواهند کرد.

بیمارانی که سابقه OHSS را در سیکل قبلی خود داشته‌اند در معرض خطر بیشتری هستند و برای پیشگیری و تشخیص درست باید به پزشک فوق تخصص ناباروری مراجعه نمایند.

کنترل و درمان سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

درمان و کنترل این بیماری به شدت آن بستگی دارد. که در موارد خفیف‌تر این سندروم درمان آن می‌تواند موارد زیر باشد:

• استراحت کافی و سبک برای بدن
• مصرف مایعات زیاد حاوی الکترولیت مثل پروپل
• خودداری از مصرف مایعات کافئین دار
• حداقل رساندن هرنوع فعالیت‌های سنگین
• استفاده از استامینوفن جهت کاهش درد
• کنترل وزن و چک کردن مداوم آن

در موارد شدیدتر درمان متفاوتی صورت می‌گیرد. معمولا احتیاج به بستری بیمار در بیمارستان خواهند شد و موارد زیر روی آن‌ها اعمال می‌شود:

• مایعات وریدی به صورت مستقیم انجام خواهد شد
• انجام پاراسنتز یا Paracentesis روشی برای مایع کشی از شکم
• مصرف داروهایی برای کاهش فعالیت تخمدان‌ها و جلوگیری از لحته شدن خون
• تاخیر در انتقال جنین و فریز کردن آن
• دوز داروی بارداری را بررسی و تنظیم می‌کنند.

به طورکل در نوع خفیف تر این سندروم نهایتا تا 72 ساعت بعد از آن اگر بارداری صورت نگیرد بدن خود را بهبود می‌یابد و نیازی به درمان نیست. اما اگر بارداری اتفاق بیوفتد سندروم تحریک بیش از حد تخمدان ممکن است طولانی شود.

عوامل خطرساز برای سندرم OHSS

گاهی اوقات، سندرم OHSS در زنانی اتفاق می افتد که هیچ فاکتور خطرسازی ندارند. اما عواملی که خطر ابتلا به این مشکل را افزایش می دهند عبارتند از:

• سندرم تخمدان پلی کیستیک، یک اختلال باروری شایع که باعث قاعدگی نامنظم ، رشد موهای زائد و ظاهر غیرمعمول تخمدان ها در سونوگرافی می شود.
• تعداد زیادی فولیکول یا افزایش شدید استرادیول (استروژن) قبل از تزریق HCG
• تجربه دوز بالای HCG در سیکل IVF
• زنانی که جنین تازه بجای جنین منجمد شده انتقال داده‌اند
• سابقه قبلی در سندرم تحریک بیش از حد تخمدان
• باروری دوقلو یا چندقلویی
• سن زیر 30 تا 35 سال
• وزن کم بدن

به نقل از: www.mayoclinic.org

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان یک پاسخ اغراق آمیز به هورمون های اضافی است. معمولاً در زنانی که از داروهای هورمونی تزریقی برای تحریک رشد تخمک در تخمدان استفاده می کنند، رخ می دهد. سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) باعث تورم و دردناک شدن تخمدان ها می شود

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) ممکن است در زنان تحت لقاح آزمایشگاهی (IVF) یا القای تخمک گذاری با داروهای تزریقی رخ دهد. در موارد کمتر، OHSS در طول درمان های باروری با استفاده از داروهایی که از طریق دهان مصرف می کنید، مانند کلومیفن رخ می دهد.

عوارض خطرساز برای سندرم OHSS

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شایع نیست، اما می تواند تهدید کننده زندگی باشد. عوارض آن ممکن است شامل موارد زیر باشد:

1. جمع شدن مایعات در شکم و گاهی قفسه سینه
2. اختلالات الکترولیت (سدیم ، پتاسیم و سایر موارد)
3. لخته شدن خون در عروق بزرگ ، معمولاً در پاها یا ریه
4. نارسایی کلیه
5. پیچ خوردگی تخمدان
6. پارگی کیست در تخمدان ، که می تواند منجر به خونریزی جدی شود
7. مشکلات تنفسی
8. از دست دادن حاملگی به دلیل سقط جنین یا خاتمه آن به دلیل عوارض

و می‌توان از عوارض بیشتر آن به افزایش رخ داد سکته مغزی نام برد.

جلوگیری از تحریک بیش از حد تخمدان

برای جلوگیری از وجود این سندروم متاسفانه هیچ راه مشخص و دقیقی وجود ندارد اما دکتر شما می‌تواند براساس آزمایشات و سونوگرافی قبل از شروع روند باروری شما تشخیص احتمال وجود ریسک این سندروم را پیش بینی کند. برای کاهش شانس ابتلا به سندرم تحریک بیش از حد تخمدان، به یک برنامه شخصی برای داروهای باروری خود نیاز دارید. از پزشک خود بخواهید که چرخه درمانی شما را، از جمله سونوگرافی مکرر برای بررسی رشد فولیکول‌ها و آزمایش خون برای بررسی سطح هورمون‌ها، با دقت کنترل کند.

راه‌کارهای جلوگیری از سندرم تحریک بیش از حد تخمدان را می‌توان شامل موارد زیر دانست.

تنظیم و افزودن دارو

پزشک از کمترین دوز گنادوتروپین های ممکن برای تحریک تخمدان و تحریک تخمک گذاری استفاده می کند. هم‌چنین برخی از داروها بدون تأثیر بر شانس بارداری خطر سندرم تحریک بیش از حد تخمدان را کاهش می دهند. این داروها شامل دوز پایین آسپرین هستند.

آگونیست های دوپامین مانند کاربرگولین یا کینوگلوئید؛ و تزریق کلسیم، دادن داروهای متفورمین (Glumetza) به زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک در طول تحریک تخمدان ممکن است به جلوگیری از تحریک بیش از حد کمک کند.

کاهش یا توقف در تزریق

اگر سطح استروژن بدن زیاد باشد یا تعداد زیادی فولیکول رشد یافته کافی باشد، پزشک ممکن است از فرد بخواهد داروهای تزریقی را متوقف کرده و چند روز منتظر بمانید تا HCG باعث تخمک گذاری گردد.

اجتناب از استفاده از تحریک با  HCG

از آنجا که سندرم تحریک بیش از حد تخمدان اغلب پس از تزریق  HCG ایجاد می شود، لازم است از جایگزین هایی برای HCG استفاده گردد. می‌توان با استفاده از آگونیست‌های Gn-RH مانند لوپرولاید (لوپرون) به عنوان راهی برای جلوگیری یا محدود کردن سندرم تحریک بیش از حد تخمدان عمل نمود.

انجماد جنین

اگر تحت IVF هستید تمام فولیکول ها (بالغ و نابالغ) ممکن است از تخمدان زن خارج شوند تا احتمال سندروم OHSS کاهش یابد. فولیکول های بالغ بارور شده و منجمد می شوند و تخمدان ها اجازه دارند استراحت کنند. در واقع این امکان وجود دارد که فرایند IVF بعداً ، هنگامی که بدن فرد آماده است، از سر گرفته شود.

زمان مناسب مراجعه به پزشک

اگر تحت درمان‌های ناباروری هستید و علائم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان را دارید یا حتی یک مورد خفیف از علایم این بیماری را مشاهده نمودید، به پزشک مراجعه کنید

در صورت بروز مشکلات تنفسی، خروج ادرار کمتر و یا درد در پاها در طول درمان ناباروری ممکن است نشان دهنده یک وضعیت اورژانس پزشکی باشد و نیاز به مراقبت و بررسی دقیق دارد.

درمان گیاهی پرتحرکی کیست های تخمدان

برخی ازقدیمی‌ها بر این باورند که درمان گیاهی در بهبود سندروم گفته شده تاثیر بسیاری دارد. استفاده از گیاهانی مانند خارمریم، زنجبیل، زردچوبه و … تعادل هوردمونی در خانم‌ها به وجود می‌آورد که باید گفت ادرمان گیاهی ممکن است تداخلی بسیاری با داروها داشته باشد. پس حتما قبل از مصرف با پزشک خود مشورت نمایید.

در مجموع این عارضه به صورت خیلی نادر رخ می‌دهد و در اکثر موارد از نوع خفیف هستند و حتی نیازی به درمان نخواهند داشت. در خصوص بیماری‌های دیگر و نحوه مراقبت و پرستاری از آن‌ها می‌توانید دیگر مقالات ما را در مرکز پرستاری سلامت اول بخوانید.

سوالات متداول

1. سندرم OHSS چیست؟

این سندروم در خانم‌هایی که در روند درمان‌های ناباروری هستند رخ می‌دهد، این نوع درمان‌ها تخمدان‌ها را تحریک می‌کند که تحمک گذاری بیش از حد معمول خود انجام دهند که در موارد بسیار نادر آن سندروم بیش از حد تخمدان یا (OHSS) رخ می‌دهد.

2. عوارض اساسی سندروم تحریک بیش از حد تخمدان چیست؟

از عوارض اصلی تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) می‌توان به افزایش وزن، حالت تهوح و استفراغ، درد شکم و زیرشکم، نفخ، اسهال و سردرد یا سرگیجه نام برد.

3. درمان عارضه تحریک بیش از حد تخمدان چیست؟

درمان تحریک بیش از حد تخمدان بسیار به شدت آن بستگی دارد، در موارد خفیف درمان آن خود به خود و به صورت سرپایی انجام می‌شود اما در موارد شدیدتر با استراحت، مصرف مایعات شامل الکترولیت‌ها و انجام آزمایش و سونوگرافی نام برد.

4. عوامل خطرسازی که سندرم تحریک بیش از حد تخمدان را تهدید می‌کند، شامل چه مواردی است؟

عوامل خیلی تاثیر گذار روی ایجاد این عارضه زنانی که جنین تازه بجای جنین منجمد شده انتقال داده‌اند، یا کسانی که تجربه دوز بالای HCG در سیکل IVF را داشته‌اند و سابقه قبلی در سندرم تحریک بیش از حد تخمدان را تجربه کرده‌اند ممکن است به این سندروم مبتلا شوند.