اختلال خواب در سالمندان از آن موارد شایعی است که بسیاری از افراد در این دوره از زندگی خود به آن دچار می‌شوند. طبیعتا خواب خوب سبب بهبود تمرکز و قوای بدن این افراد می‌شود، اما گاهی اوقات نمی‌توانند تمرکز و انرژی کافی را از این راه به دست آورند و بدن فرد قادر به ترمیم آسیب‌های سلولی روزانه خود نیست.
با افزایش سن، بیماری‌های گوناگونی در افراد به وجود می‌آید و بهتر است از همان جوانی زندگی آرام و به دور از استرس به همراه سبک زندگی سالم، تحرک و ورزش‌های روزمره داشته باشید. با این حال و به نقل از افراد فعال در این زمینه مانند پرستار سالمند، اختلالات خواب در سالمندان از مهم‌ترین بیماری‌های این دسته از افراد به حساب می‌آید. در این مطلب به این اختلال و راه‌های درمانش اشاره خواهیم کرد.
دلایل اختلال خواب در سالمندان
اختلال خواب در سالمندان می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشید. پزشک با بررسی تمام دلایل و احتمالات، در نهایت بهترین روش درمانی ممکن را برای فرد سالمند در نظر می‌گیرد. در این بخش از مقاله مروری بر شایع‌ترین دلایل پدیدار شدن اختلال خواب داریم.
- عادت بد خوابیدن یکی از مواردی است که سالمندان زیادی با آن مواجه هستند. اگر فرد سالمندی در منزل دارید، بهتر است زمان خوابی را برایش در نظر گرفته و خود نیز به آن بازه زمانی پایبند باشید. در زمان خواب کافی، بدن در حالت استراحت قرار گرفته و فرد از بسیاری از بیماری‌ها به دور خواهد بود.
- متاسفانه بسیاری از سالمندان به خاطر شرایط جسمانی و وضعیت زندگی خود دچار مشکلاتی مانند اختلالات روانی می‌شوند که شایع‌ترین آن‌ها افسردگی است. افسردگی و سایر اختلالات روانی تاثیر زیادی روی کیفیت خواب دارد و لازم است فرد با یک مشاور صحبت کند.
- تعداد اندکی از سالمندان مشکلاتی نظیر سندروم پای بی‌قرار دارند و این سبب اذیت شدن آن‌ها در زمان خواب می‌شود.
- بیماری‌هایی نظیر آلزایمر یا نارسایی قلبی که در میان سالمندان فراوانی مشاهده می‌شود، چنین مشکلاتی از جمله اختلال خواب بیماران آلزایمری را با خود به دنبال خواهد داشت.
- سالمندان در این دوره از زندگی خود باید مراقبت‌های غذایی و رعایت یک سری از نکات را بیشتر از قبل جدی بگیرند. برای نمونه مصرف الکل، سیگار و مواد مخدر هرگز به آن‌ها توصیه نمی‌شود.
- مصرف برخی داروهای مرتبط با این دوره با عوارضی از جمله اختلال در خواب همراه است. اگر می‌بینید داروی سالمند شما چنین عوارضی دارد، حتما با پزشک دیگری هم مشورت کنید.
- سالمندانی که تحرک فیزیکی کافی ندارند، خواب راحتی را هم تجربه نخواهند کرد. ورزش کردن، هر چقدر هم کم، حتما باید در برنامه زندگی سالمند قرار داشته باشد.
علائم اختلال خواب سالمند
اما چطور می‌توان اختلال خواب در سالمندان را تشخیص داد؟ این بخش به بررسی علائم مربوط به این بیماری اختصاص دارد.
- اگر می‌بینید سالمند شما به سختی به خواب می‌رود و مدام در حال کلنجار با این موضوع است، باید نسبت به ابتلا به این اختلال شک کنید.
- فردی با اختلال در خواب معمولا در تشخیص ساعات شبانه‌روز به خوبی عمل نکرده و دچار اشتباهات عجیبی در این خصوص می‌شود.
- خواب فرد سالمند بسیار سبک است و مدام از خواب می‌پرد.
- فرد سالخورده در این حالت برای چند بار در طی شب و حتی اول صبح، آن هم بی دلیل از خواب عمیق بیدار شده و بهانه‌هایی برای این کار خود می‌آورد.
- بیمار در طی روز احساس خستگی زیادی داشته و اغلب بی حال و بداخلاق است.
تمام این شرایط، سلامتی فرد سالمند را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ به گونه‌ای که در طی روز حسابی خسته بوده و در انجام کارهای عادی روزمره خود نیز ناتوان است. پس اگر این نشانه‌ها را در سالمند خود می‌بینید، وقت مراجعه به پزشکی ماهر و دریافت راهنمایی از وی رسیده است.
علت خواب زیاد در سالمندان چیست؟
خواب سالمند همواره باید به اندازه کافی باشد. درست است که کم خوابی منجر به اختلال خواب در سالمندان می‌شود، اما خواب زیاد نیز ضررهایی دارد. از جمله دلایلی که سالمند خواب زیادی در طول 24 ساعت روز دارد، این موارد را می‌توان نام برد:
1- اختلال رفتاری (RBD)
اختلال رفتاری که به عمل واضح خارج از رویاها در طول خواب نیز معروف است، شاید زمانی رخ دهد که ماده شیمیایی مغز که عضلات را در طول خواب بی حس می‌کند، فعالیت درستی نداشته باشد. این ماده موسوم به REM تاثیر فراوانی روی کیفیت خواب فرد دارد. مطالعات روی حدود 456 سالمند و افراد بالای 60 سال نشان می‌دهد 7.7 درصد از آن‌ها به اختلال رفتاری دچار هستند که هرگز آمار کمی نیست.
2- اختلال حرکت دوره‌ای
از دیگر بیماری‌هایی که باعث خواب بیش از حد در سالمند می‌شود، اختلال حرکت دوره‌ای را می‌توان نام برد. اندام یا حرکت غیر ارادی اندام‌ها در زمان خواب در این بیماری بی دلیل بوده، اما ریشه آن گاهی اوقات از سیستم عصبی مرکزی است. بنابراین، با مشاهده حرکات غیرارادی اندام سالمند در طول خواب، حتما این موضوع را با پزشک در میان بگذارید.
3- اختلال خواب ریتمیک
ریتم شبانه‌روزی چرخه خواب و بیداری ساعت داخلی بدن توسط این بیماری مختل می‌شود. ساعت‌های داخلی افراد با افزایش سن کارآمدتر شده و در نتیجه زود به خواب رفته و زود هم از خواب بیدار می‌شود، اما این ساعت‌ها برای بسیاری از سالمندان دقیقا برعکس عمل می‌کند.
عوامل ایجاد اختلال در خواب سالمند
بسیاری از بیماری‌ها مانند پارکینسون، آلزایمر، بیماری‌های قبلی عروفی، بیماری‌های گوارشی، اختلالات عصبی، بیماری‌های کلیوی و ریوی منجر به ایجاد اختلال خواب در سالمندان شده و روی کیفیت زندگی آن‌ها اثرگذار خواهند بود. جدا از آن، بعضی داروها نیز روی خواب افراد اثر دارد. مثلا داروهای ضد فشار خون، دیورتیکها، کورتیکواستروئیدها، داروهای ضد افسردگی، داروی لوودوپا و داروهای آدرنرژیک با عوارضی نظیر اختلال در خواب همراه هستند و نباید آن‌ها را به صورت بی‌رویه مصرف کرد.
متخصصان در گذشته کشف کرده بودند که آپنه خواب نیز کیفیت خوابیدن سالمندان را مختل می‌کند. آپنه نوعی وقفه تنفسی شناخته می‌شود که تنفس آن در به صورت مکرر قطع شده و به حالت نخست خود برمی‌گردد. گرفتگی بینی، بیماری‌های عصبی، بافت‌های چربی در مسیر بینی و شل شدن عضلات دهان و گلو از برجسته‌ترین دلایل به وجود آمدن آپنه هستند که حتما باید در فرد سالمند برطرف گردند.
درمان اختلالات خواب سالمندان
بسیاری از کاربران سلامت اول در خصوص راهکارهای درمانی اختلال خواب سوالات زیادی دارند و می‌خواهند بدانند که آیا این اختلال درمان قطعی دارد یا خیر. تا به حال راه‌های متنوعی برای درمان اختلال خواب در سالمندان در سالمند معرفی شده است، اما حقیقتا به تمام آن‌ها نمی‌توان اعتماد کرد. برخی از این راه‌ها نه تنها برای افراد مفید نیستند، بلکه عوارض دیگری را با خود به همراه دارند. در وهله اول بهتر است از درمان‌هایی غیر دارویی استفاده شود؛ زیرا اکثر داروها خود با عوارضی همراه بوده و اختلالات دیگری را در فرد به وجود می‌آورند.
رفتار درمانی یکی از برجسته‌ترین راهکارهای درمانی به شمار می‌رود که امروزه اشخاص مسن زیادی از آن برای داشتن خوابی راحت‌تر بهره می‌برند. رفتار درمانی شامل مواردی مانند کنترل محرک‌ها، آموزش خواب و محدودیت زمانی در تخت خواب بوده و به صورت میانگین و برای ثمربخشی بیشتر باید برای 6 هفته یا بیشتر انجام شود. آزمایش‌ها نشان می‌دهد رفتار درمانی یا CBT تاثیر مطلوبی روی خواب فرد داشته و جایگزین خواب مصنوعی و بی فایده برای وی می‌شود.
درمان طبیعی بی خوابی سالمند
گاهی اوقات علائم و نشانه‌های اختلال خواب در سالمندان بسیار کم بوده، اما همچنان احتمال بروز آن‌ها وجود دارد. فرد در این حالت می‌تواند از درمان طبیعی و خانگی نیز برای بهبود بی خوابی بهره ببرد.
همان‌طور که گفته شد، اکنون روش‌های درمانی زیادی برای این منظور وجود دارد که پیروی از برنامه تغذیه سالم و مناسب برای سالمند، مصرف مکمل‌های غذایی ملاتونین و منیزیم، رعایت اصول بهداشت خواب، ورزش کردن به طور منظم، تکنیک آرامش عضلانی پیشرفته، تمرینات یوگا، ماساژ درمانی، مدیتیشن، کنترل محرک و رایحه درمان و همچنین درمان با نور روشن از مهم‌ترین روش‌های قابل اجرا در منزل به شمار می‌رود.
در بخش قبلی به اهمیت درمان شناختی رفتاری اشاره شد که یکی از روش‌های نوین برای افراد سالخورده است. این روش می‌تواند نگرش‌های منفی و باورهای اشتباه در مورد خواب را شناسایی کرده و سپس ذهنیتی آگاهانه و مثبت را در افراد به وجود آورد.
درمان دارویی اختلالات خواب سالمندان
اختلال خواب در سالمندان گاهی اوقات به مداخله پزشکی و استفاده از درمان‌های دارویی نیاز است. این گزینه‌ها باید تحت نظر پزشک و بعد از معاینه‌های کامل انجام شود. برای نمونه داروهای خواب آور مانند بنزودیازپین‌ها گاهی برای کمک به خواب بهتر از سوی پزشک تجویز می‌شود. البته این دسته از داروها باید با احتیاط مصرف شوند، زیرا اعتیادآور بوده و یک سری عوارض جانبی نیز دارند.
اگر اختلال در خواب به خاطر اضطراب یا افسردگی باشد، داروهایی ضد اضطراب یا ضد افسردگی می‌توانند موثر عمل کنند. چنین داروهایی نیز در داروخانه‌های معتبر به چشم می‌خورند، اما مصرف خودسرانه آن عوارض دیگری را به دنبال خواهد داشت. در کنار این داروها، مکمل‌های ملاتونین نیز سهم زیادی در تنظیم چرخه خواب سالمندان دارند. در واقع این مکمل‌ها الگویی مناسب را برای فرد به وجود می‌آورند؛ به خصوص برای آن‌هایی که به اختلال سیرکادین دچار هستند.
راه های جلوگیری از اختلالات خواب در سالمندان
برخی راهکارها برای جلوگیری از بروز اختلال خواب در سالمندان وجود دارد که بد نیست به چند نمونه از آن‌ها اشاره شود:
- هرگز داروها را به صورت خودسرانه استفاده نکرده و از پزشک بخواهید شما را در این خصوص راهنمایی کند.
- نوشیدن چای و قهوه از عصر به بعد برای سالمند ممنوع است؛ زیرا تاثیر زیادی روی کیفیت خواب او می‌گذارد. همچنین از این زمان تا شب، نوشیدن مایعات را به حداقل برسانید.
- برای شام هرگز غذاهای سنگین و چرب درست نکنید تا سالمند خواب راحت‌تری را تجربه نماید.
- خوابیدن در طول روز نباید جایی در برنامه‌های سالمند داشته باشد. فرد سالمند در طی روز باید با دیگران هم صحبت شده و به انجام فعالیت‌های روزمره خود بپردازد تا شب فرصت خوبی برای خوابیدن داشته باشد. تحقیقات نشان داده چرت‌های روزانه بیشتر از 30 دقیقه، اختلالاتی را در خواب شب به وجود می‌آورد.
- یک ساعت پیش از خواب می‌توانید سالمند را به حمام برده و پاهای او را در آب ولرم یا گرم قرار دهید.
- جای خواب سالمند را به یک باره تغییر نداده و اجازه دهید او به جای خودش عادت کند. اتاق باید از نظر دما و نور در بهترین شرایط خود برای خوابیدن باشد.
- مصرف خودسرانه قرص‌های خواب‌آور برای طولانی مدت هرگز ایده خوبی نیست و خطراتی را برای سالمند به دنبال دارد.
- سالمند حتما باید در طول روز پیاده‌روی و ورزش منظم داشته باشد. بهترین ساعت برای انجام این کار نیز 15 تا 17 است.
- زمانی که سالمند به رخت خواب می‌رود، صرفا باید بخوابد و برنامه دیگری مانند مطالعه و مشاهده تلویزین نداشته باشد.
- برنامه منظمی را برای خوابیدن سالمند در نظر بگیرید. سالمند باید صبح‌ها در ساعت معینی از خواب بیدار شده و شب‌ها نیز در یک ساعت مشخص به خواب برود.
جمع‌بندی
فاکتورهای گوناگونی در به وجود آمدن اختلال خواب در سالمندان نقش دارد که بیماری‌های حاد و زمینه‌ای، تاثیرات داروها، اختلالات اولیه خواب، عادات بد خوابیدن و اختلالات شناختی و روانی از جمله آن‌ها هستند. با توجه به سالمند بودن فرد و وضعیت سایر بیماری‌ها، شاید درمان اختلال خواب تا حدودی چالش‌برانگیز به نظر برسد. با رعایت روش‌های درمانی معرفی شده از سوی سلامت اول می‌توانید وضعیت و کیفیت خواب سالمند خود را بهبود ببخشید.
البته این بدان معنا نیست که تاثیر یک پزشک خوب در این زمینه را نادیده بگیرید. پزشکان با معاینه بیمار و وضعیت سایر بیماری‌های او، بهترین روش‌ها و داروها را برای درمان معرفی می‌کنند. ضمنا می‌توانید از راهنمایی‌های یک مشاور تغذیه بهره گرفته و سبک زندگی فرد سالمند را با تغییراتی مفید همراه کنید. به عقیده آن‌ها، تغذیه تاثیر به سزایی در کیفیت و زمان خواب تمام افراد داشته و باید جدی گرفته شود.
سوالات متداول
1. اختلال خواب در سالمندان چه دلایلی دارد؟
عادت بد خوابیدن، اختلالات روانی همچون افسردگی، اختلالات ریتم شبانه‌روزی، عدم تحرک فیزیکی به حد کافی، سیگار کشیدن و مصرف مواد مخدر به همراه الکل، عوارض ناشی از مصرف داروها و سندروم پای بی قرار از مهم‌ترین دلایل بروز این بیماری هستند.
2. عوارض کم خوابی در سالمندان چیست؟
فشار خون بالا، افزایش وزن، حمله قلبی، سکته مغزی، مشکلات حافظه و دیابت از شایع‌ترین عوارضی است که فرد در اثر کم خوابی تجربه می‌کند.
3. علت بی خوابی در سالمندان چیست؟
اختلال خواب ریتمیک، اختلال رفتاری (RBD) و اختلال حرکت دوره‌ای از علل بی خواب شدن سالمندان است.
4. بهترین درمان برای اختلالات خواب در سالمندان چیست؟
پیروی از برنامه تغذیه سالم و مناسب برای سالمند، مصرف مکمل‌های غذایی ملاتونین و منیزیم، رعایت اصول بهداشت خواب، ورزش منظم، تکنیک آرامش عضلانی پیشرفته، ماساژ درمانی، مدیتیشن، کنترل محرک و رایحه درمان و همچنین درمان با نور روشن از مهم‌ترین روش‌های قابل اجرا در منزل به شمار می‌رود.
