اختلال اضطراب اجتماعی (Social Anxiety Disorder) که به آن فوبیای اجتماعی نیز گفته میشود، نوعی ترس مزمن و طاقت‌فرسا از قرارگرفتن در موقعیت‌های اجتماعی است. این مشکل شبیه سایر فوبیاها (مانند اختلال آگورافوبیا) عموماً در سنین نوجوانی شروع میشود و میتواند تأثیر منفی شدیدی بر کیفیت زندگی فرد بگذارد.
گاهی با افزایش سن شدت علائم کاهش پیدا می‌کند، اما در بسیاری از موارد نیاز به درمان تخصصی و حتی همراهی پرستار بیمار یا روان‌شناس وجود دارد.
تفاوت ها و مقایسه ها
شناخت تفاوت‌ها به درک بهتر فوبیای اجتماعی کمک می‌کند. بسیاری از افراد ممکن است خجالتی بودن یا اضطراب روزمره را با این اختلال اشتباه بگیرند، درحالی‌که فوبیای اجتماعی شدت بیشتری دارد، پایدار است و میتواند عملکرد فرد را در مدرسه، کار یا روابط اجتماعی مختل کند. در ادامه به مهم‌ترین تفاوت‌ها می‌پردازیم:
تفاوت فوبیای اجتماعی با خجالتی بودن
خجالتی بودن یک ویژگی شخصیتی است و معمولاً مانع زندگی روزمره نمی‌شود. افراد خجالتی ممکن است در ابتدای ورود به جمع کمی مضطرب باشند، اما با تکرار مواجهه، احساس راحتی بیشتری پیدا می‌کنند.
در مقابل، فوبیای اجتماعی یک اختلال بالینی است که با ترس شدید، پایدار و مداوم از قضاوت یا نظر دیگران همراه است و معمولاً بدون درمان برطرف نمی‌شود.
تفاوت فوبیای اجتماعی با اختلال اضطراب منتشر (GAD)
اختلال اضطراب منتشر یا GAD با نگرانی‌های فراگیر و همیشگی درباره‌ی جنبه‌های مختلف زندگی همراه است. فرد مبتلا تقریباً در تمام زمینه‌ها – از آینده و شغل گرفته تا مسائل مالی، خانوادگی یا حتی سلامتی خود و اطرافیان – دچار نگرانی افراطی میشود و معمولاً نمی‌تواند این افکار را کنترل کند.
در مقابل، در فوبیای اجتماعی یا همان اختلال اضطراب اجتماعی تمرکز اضطراب بر روی موقعیت‌های اجتماعی و ارتباطی است. یعنی فرد بیشتر زمانی دچار ترس و تنش میشود که باید در جمع حضور پیدا کند، با دیگران گفت‌وگو کند یا در معرض ارزیابی دیگران قرار گیرد. در این اختلال، نگرانی‌ها به‌صورت اختصاصی به روابط اجتماعی و تعامل با دیگران محدود می‌شوند، نه همه ابعاد زندگی.
آیا فوبیای اجتماعی همان اختلال اضطراب اجتماعی است؟
بله، اصطلاح «فوبیای اجتماعی» و «اختلال اضطراب اجتماعی» هر دو به یک اختلال اضطرابی شناخته‌شده اشاره دارند و تفاوتی در ماهیت آنها وجود ندارد. در منابع علمی و پزشکی بین‌المللی معمولاً از عبارت Social Anxiety Disorder یا همان «اختلال اضطراب اجتماعی» استفاده میشود.
در ایران و بین عموم مردم نیز واژه اضطراب اجتماعی آشناتر و قابل‌درک‌تر است، زیرا بسیاری افراد با واژه «فوبیا» آشنایی چندانی ندارند. به همین دلیل در مکالمات روزمره، رسانه‌ها و حتی کلینیک‌های روان‌شناسی بیشتر از عبارت اضطراب اجتماعی استفاده میشود. در مقابل، اصطلاح «فوبیای اجتماعی» بیشتر در متون تخصصی یا مقالات روان‌شناسی دیده میشود.
به هر حال، هر دو اصطلاح به یک مشکل اشاره دارند: ترس شدید، پایدار و غیرمنطقی از قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی، تعامل با دیگران یا ترس از قضاوت و نظر منفی اطرافیان.
انواع و زیرشاخه های فوبیای اجتماعی
فوبیای اجتماعی میتواند در افراد مختلف به شکل‌های متفاوتی بروز کند. شدت علائم و نوع موقعیت‌هایی که اضطراب ایجاد می‌کنند، ملاک اصلی برای دسته‌بندی این اختلال است. شناخت انواع و زیرگروه‌ها به درک بهتر بیماری و انتخاب درمان مناسب کمک می‌کند.
اضطراب اجتماعی منتشر (فراگیر)
در این نوع، فرد تقریباً از بیشتر موقعیت‌های اجتماعی دچار ترس و اضطراب میشود. به‌طور مثال، نه‌تنها از سخنرانی عمومی یا جمعیت، بلکه حتی از فعالیت‌های ساده‌ای مثل صحبت با فروشنده یا غذا خوردن در رستوران هم اجتناب می‌کند. این شکل از فوبیای اجتماعی معمولاً شدیدتر است و تأثیر گسترده‌تری بر زندگی فرد می‌گذارد.
اضطراب اجتماعی در کودکان
در کودکان، علائم معمولاً متفاوت از بزرگسالان ظاهر میشود. کودک ممکن است به‌جای بیان مستقیم اضطراب، با دل‌درد، گریه، حالت تهوع یا امتناع از رفتن به مدرسه واکنش نشان دهد. برخی کودکان به والدین می‌چسبند یا در جمع سکوت می‌کنند. اگر این علائم بیش از شش ماه ادامه داشته باشد، احتمال ابتلا به فوبیای اجتماعی وجود دارد.
اضطراب اجتماعی در نوجوانان
نوجوانان بیشتر از کودکان به ترس از قضاوت شدن و مقایسه با دیگران حساس هستند. آنها ممکن است از شرکت در فعالیت‌های گروهی، مهمانی‌ها یا حتی صحبت کردن در کلاس اجتناب کنند. این مسئله میتواند به افت تحصیلی، کاهش اعتمادبه‌نفس و حتی افسردگی منجر شود.
نشانه‌های فوبیای اجتماعی
هنگامی که فرد در موقعیت‌های اجتماعی قرار می‌گیرد، ممکن است علائم زیر را تجربه کند. برای درک بهتر و تشخیص دقیق‌تر، نشانه‌های فوبیای اجتماعی را می‌توان در سه گروه اصلی دسته‌بندی کرد:
نشانه های جسمی
- لرزش بدن یا صدا
- تعریق بیش از حد، به‌ویژه در دست‌ها
- تپش قلب یا ضربان شدید
- دل‌درد، حالت تهوع یا مشکلات گوارشی
- خشکی دهان و گلو
- سرگیجه یا احساس ضعف
- گرفتگی و انقباض عضلات
نشانه های روانشناختی
- ترس شدید از قضاوت شدن توسط دیگران
- افکار منفی مداوم درباره‌ی خود
- نگرانی افراطی پیش از رویدادهای اجتماعی
- عدم تمرکز به دلیل اضطراب
- کاهش شدید اعتمادبه‌نفس
نشانه های رفتاری و هیجانی
- اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی یا تلاش برای ترک آنها
- پرهیز از برقراری تماس چشمی
- سکوت، مکث‌های طولانی یا مردد بودن در صحبت کردن
- زبان بدن بسته و خشک
- بروز واکنش‌های هیجانی شدید در جمع (مانند گریه یا خنده عصبی)
به نقل از سایت mayoclinic:
احساس کم رویی یا ناراحتی در موقعیت‌های خاص لزوماً نشانه‌ای از اختلال اضطراب اجتماعی به‌ویژه در بچه‌ها نیست. سطح راحتی در موقعیت‌های اجتماعی بسته به ویژگی‌های شخصیتی و تجربیات زندگی متفاوت است. برخی افراد به طور طبیعی محتاط هستند و برخی دیگر برونگراتر هستند.
برخلاف عصبی بودن روزمره، اختلال اضطراب اجتماعی شامل ترس، اضطراب و اجتناب است. در روابط، روال روزانه، کار، مدرسه یا سایر فعالیت‌ها اختلال ایجاد می کند. اختلال اضطراب اجتماعی معمولاً در اوایل تا اواسط نوجوانی شروع میشود، اگرچه گاهی اوقات میتواند در کودکان یا بزرگسالان شروع شود.
پیامدها و عوارض فوبیای اجتماعی
اختلال اضطراب اجتماعی در صورت درمان نشدن میتواند پیامدهای جدی و بلندمدتی برای زندگی فرد به همراه داشته باشد. این عوارض فقط محدود به ترس و اجتناب نیستند، بلکه بر جنبه‌های مختلف سلامت روان، روابط اجتماعی و حتی پیشرفت تحصیلی و شغلی اثر می‌گذارند.
آثار منفی در زندگی فردی و اجتماعی
- تنهایی و انزوا: فرد به دلیل ترس از جمع، به مرور از دوستان و فعالیت‌های اجتماعی فاصله می‌گیرد.
- افت تحصیلی و شغلی: ناتوانی در ارائه مطلب در کلاس، مصاحبه‌های کاری یا همکاری گروهی میتواند باعث عقب‌ماندگی یا از دست دادن فرصت‌های مهم شود.
- اختلال در روابط عاطفی: ترس از شروع یا حفظ مکالمه ممکن است به مشکلات جدی در برقراری روابط دوستانه و عاشقانه منجر شود.
- افسردگی و سایر اختلالات روانی: اضطراب اجتماعی درمان‌نشده میتواند زمینه‌ساز افسردگی یا دیگر مشکلات روانی شود.
- گرایش به مصرف مواد یا الکل: برخی افراد برای کاهش موقت اضطراب به مصرف مواد روی می‌آورند که خود منجر به اعتیاد و مشکلات جسمی و روانی میشود.
خودشیفتگی وارونه ناشی از فوبیای اجتماعی
یکی از مفاهیمی که متخصصان به آن اشاره می‌کنند «خودشیفتگی وارونه» است. در این حالت فرد مبتلا به فوبیای اجتماعی بیش‌ازحد بر این موضوع تمرکز دارد که دیگران چگونه او را می‌بینند یا قضاوت می‌کنند. این توجه افراطی به خود باعث میشود کوچک‌ترین رفتار یا واکنش اطرافیان را نشانه‌ی قضاوت منفی تلقی کند. در نتیجه اضطراب افزایش یافته و چرخه‌ی اجتناب و ترس تقویت میشود.
تشخیص فوبیای اجتماعی
تشخیص صحیح فوبیای اجتماعی نقش کلیدی در درمان مؤثر دارد. این اختلال معمولاً توسط روان‌شناس یا روانپزشک تشخیص داده میشود و شامل ترکیبی از مصاحبه بالینی، بررسی تاریخچه پزشکی و روانی، و استفاده از پرسشنامه‌های استاندارد است.
مراحل و روش‌های تشخیص
مصاحبه بالینی:
متخصص با بیمار گفتگو می‌کند تا علائم، شدت، مدت زمان و اثرات فوبیا بر زندگی روزمره را بررسی کند.استفاده از پرسشنامه‌های استاندارد:
برخی ابزارهای معتبر شامل:
- Liebowitz Social Anxiety Scale (LSAS)
- Social Phobia Inventory (SPIN)
- Social Interaction Anxiety Scale (SIAS)
این پرسشنامه‌ها به سنجش شدت اضطراب در موقعیت‌های اجتماعی مختلف کمک می‌کنند.
بررسی همزمانی با دیگر اختلالات روانی:
بسیاری از افراد مبتلا ممکن است همزمان دچار افسردگی، اختلال اضطراب منتشر (GAD) یا اختلال وسواسی-اجباری (OCD) باشند. بررسی همزمانی اختلالات برای انتخاب درمان مناسب ضروری است.تعیین شدت و نوع فوبیا:
تشخیص اینکه فرد فقط از یک موقعیت خاص می‌ترسد یا دچار اضطراب اجتماعی عمومی و منتشر است، اهمیت زیادی در برنامه‌ریزی درمان دارد.
علل ایجاد فوبیا اجتماعی
تعدادی از عواملی که ممکن است در ابتلای فرد به اضطراب جدایی یا اجتماعی نقش داشته باشند، در ادامه مطرح شده است:
- عوامل ژنتیکی: اختلال اضطراب اجتماعی ممکن است به‌صورت ارثی منتقل شود.
- خلق‌وخو: کودکان و نوجوانان خجالتی یا ترسو بیشتر در معرض ابتلا به این اختلال هستند.
- کودکی فرد: مورد آزار و اذیت قرارگرفتن یا بدرفتاری با فرد در دوران کودکی
موقعیت‌های ترسناک برای فرد مبتلا به فوبیای اجتماعی
برخی از افرادی که به فوبیای اجتماعی مبتلا هستند ممکن است فقط از یک موقعیت خاص اجتناب کنند. درحالی‌که بعضی دیگر ممکن است نسبت به چندین موقعیت اجتماعی احساس استرس داشته باشند که به آن فوبیای اجتماعی عمومی گفته میشود. این نوع فوبیا در کودکان میتواند عوارض زیادی داشته باشد. یک فرد مبتلا ممکن است نسبت به طیف وسیعی از شرایط و موقعیت‌ها استرس و اضطراب داشته باشد از جمله:
- جمعیت و مهمانی
- سخنرانی عمومی
- صحبت‌کردن با یک گروه بزرگ
- شروع مکالمه، دست‌دادن و دوست‌یابی
- استفاده از توالت عمومی
- خرید کردن
- صحبت‌کردن با کسی که در موقعیت بالاتری از او قرار دارد یا مقتدر است
- تحت‌نظر بودن در حین انجام کارها مانند: غذا خوردن، صحبت‌کردن با تلفن یا حتی امضاکردن
- موقعیت‌هایی که آنها را در کانون توجه قرار می‌دهد؛ مانند مهمانی برای جشن تولد خودشان
- ابراز نظر شخصی خود
- ملاقات با افراد جدید
تکنیک‌های مدیریت استرس
آموزش تمدد اعصاب و تکنیک‌های تنفس میتواند به شخص برای مدیریت استرس کمک کند. برخی از علائم فوبیا که به علت تنفس سریع و بیش از حد ایجاد میشود، باید با نفس‌های آهسته و عمیق از شکم جایگزین شود تا اضطراب و استرس را کاهش دهد. برخی از تکنیک‌های آرام‌سازی در مدیریت اضطراب اجتماعی عبارت‌اند از:
- ذهن‌آگاهی
- مراقبه
- تمرینات آرامش ایزومتریک
- تمرینات تجسم
آموزش مهارت برای کنترل اجتماعی
قدم برداشتن به سمت بهبودی برای کسانی که سال های زیادی است با فوبیای اجتماعی درگیر هستند، به علت ایجاد عادت‌های نادرست دشوار است. به طور مثال آنها ممکن است:
- از برقراری یا حفظ تماس چشمی خودداری کنند.
- آهسته صحبت کنند یا برای صحبت‌کردن مردد باشند.
- زبان بدن آنها بسته باشد.
- حالات صورت خشک و سخت داشته باشد.
- احتیاج به فضاهای شخصی بزرگ داشته باشند.
- در گوش دادن یا ادامه مکالمه مشکل داشته باشند.
روش‌های آموزشی مهارت های هراس اجتماعی شامل الگو برداری از رفتارهای مناسب، ایفای نقش آنها و سپس تمرین نقش‌ها در موقعیت‌های واقعی است.
روش های درمان فوبیای اجتماعی
رهایی از فوبیای اجتماعی با درمان مناسب کاملاً امکان‌پذیر است. انتخاب روش درمان بستگی به شدت اختلال، سن فرد و شرایط زندگی او دارد.
۱. روان‌درمانی
روان‌درمانی یکی از موثرترین روش‌های درمان فوبیای اجتماعی است و به فرد کمک می‌کند الگوهای فکری و رفتاری اضطراب‌آور را شناسایی و اصلاح کند.
- رفتاردرمانی شناختی (CBT):
شامل شناسایی افکار منفی، اصلاح باورهای اشتباه و تمرین مواجهه تدریجی با موقعیت‌های اجتماعی است. - تمرین مهارت‌های اجتماعی:
آموزش و تمرین مهارت‌هایی مانند برقراری تماس چشمی، شروع و ادامه مکالمه، زبان بدن و ابراز نظر. - گروه‌درمانی:
تمرین مهارت‌های اجتماعی در محیط گروهی با حمایت روان‌شناس و هم‌گروهی‌ها.
۲. دارو درمانی
داروها می‌توانند به کاهش علائم جسمی و روانی اضطراب اجتماعی کمک کنند و معمولاً در کنار روان‌درمانی استفاده می‌شوند:
- داروهای ضدافسردگی (SSRIs و SNRIs): سرترالین، فلوکستین، پاروکستین و …
- داروهای ضداضطراب کوتاه‌مدت: بنزودیازپین‌ها (با احتیاط و تحت نظر متخصص)
- داروهای بلوک‌کننده بتا: برای کنترل علائم جسمی اضطراب مثل تپش قلب یا لرزش
باید بدانید که داروها معمولاً درمان اصلی نیستند و بدون روان‌درمانی اثر بلندمدت کمی دارند.
۳. درمان های خانگی و تکنیک های خودیاری
تمرین‌های ساده و روزمره می‌توانند اضطراب اجتماعی را کاهش دهند و به تثبیت اثر روان‌درمانی کمک کنند:
- ذهن‌آگاهی و مدیتیشن: تمرکز بر لحظه حال و کاهش افکار منفی
- تمرینات تنفس عمیق و آرام‌سازی عضلات
- فعالیت بدنی منظم برای کاهش استرس و بهبود خلق
- مواجهه تدریجی با موقعیت‌های اجتماعی به صورت گام‌به‌گام
- پشتیبانی اجتماعی: گفتگو با افرادی که تجربه مشابه دارند
ترکیب این سه روش (روان‌درمانی، دارودرمانی و خودیاری) معمولاً بهترین نتایج را برای درمان فوبیای اجتماعی به همراه دارد.
مراجعه به پزشک
اگر فکر می‌کنید به فوبیای اجتماعی مبتلا شده اید لازم است، به یک پزشک عمومی یا یک روان شناس مراجعه کنید. اگر این کار برایتان دشوار است از یک دوست یا یکی از اعضای خانواده‌تان بخواهید تا قرار ملاقاتی با یک متخصص برای شما رزرو کنند.
همراهی آنها در روز قرار ملاقات بسیار کمک‌کننده است. اگر هنوز هم ملاقات با روانپزشک برایتان دشوار است از منابع آنلاین استفاده کنید، از جمله منابع آموزش تمرکز حواس و مراقبه است. اگر می‌توانید با افراد دیگری که مانند شما هستند گفتگو کنید.
پیشگیری از فوبیای اجتماعی
اگرچه همه افراد ممکن است در زندگی دچار اضطراب اجتماعی شوند، اما برخی اقدامات میتواند به پیشگیری یا کاهش شدت اختلال کمک کند.
راهکارهای پیشگیری از فوبیای اجتماعی
شناسایی زودهنگام علائم:
- مراقبت از کودکان و نوجوانان خجالتی یا مضطرب و توجه به نشانه‌های اولیه اضطراب اجتماعی.
- مراجعه به روان‌شناس در صورت مشاهده دل‌درد، گریه، اجتناب از مدرسه یا فعالیت‌های گروهی.
آموزش مهارت‌های اجتماعی:
- تشویق به تعامل با هم‌سالان، بازی‌های گروهی و فعالیت‌های تیمی در مدرسه و محیط خانواده.
- آموزش برقراری تماس چشمی، بیان احساسات و شروع مکالمه به کودکان و نوجوانان.
حمایت عاطفی و محیطی:
- فراهم کردن محیط امن و تشویق به تجربه‌های اجتماعی مثبت.
- پرهیز از تحقیر یا انتقاد شدید که میتواند اضطراب اجتماعی را تشدید کند.
سبک زندگی سالم:
- خواب کافی، تغذیه مناسب و فعالیت بدنی منظم به کاهش استرس و اضطراب کمک می‌کند.
- تمرینات ذهن‌آگاهی و آرام‌سازی میتواند مهارت مقابله با اضطراب را افزایش دهد.
آگاهی والدین و مربیان:
- آموزش والدین و معلمان درباره فوبیای اجتماعی و تشخیص تفاوت آن با خجالت طبیعی.
- تشویق به مواجهه تدریجی با موقعیت‌های اجتماعی به جای اجتناب کامل.
پیشگیری به معنای حذف کامل اضطراب اجتماعی نیست، اما میتواند شدت علائم را کاهش داده و احتمال تبدیل شدن اضطراب به فوبیای اجتماعی پایدار را کم کند.
جمع بندی
فوبیای اجتماعی و ترس از قضاوت شدن میتواند باعث شود فرد از قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی اجتناب کند. این اجتناب ممکن است به تنهایی، افت تحصیلی، مشکلات شغلی، افسردگی و حتی گرایش به مصرف مواد منجر شود.
حالا زمان آن است که ترس و اضطراب را کنار بگذارید و اولین گام به سوی بهبودی را بردارید. می‌توانید با متخصصان ما تماس بگیرید و مشکل خود را مطرح کنید. مؤسسه پرستاری سلامت اول با همراهی تیم پزشکی و پرستاری حرفه‌ای، ارائه‌دهنده انواع خدمات پرستاری و پرستار در منزل آماده است تا شما و عزیزانتان را حمایت کند.
سوالات متداول
۱. درمان اضطراب اجتماعی چیست؟
روش‌های درمان شامل روان‌درمانی شناختی (CBT)، دارودرمانی و تمرین‌های خودیاری است که به کاهش ترس و بهبود عملکرد اجتماعی کمک می‌کند.
۲. تست اضطراب اجتماعی چگونه انجام میشود؟
تست‌ها و پرسشنامه‌های استاندارد مانند Liebowitz Social Anxiety Scale (LSAS) یا SPIN برای سنجش شدت اضطراب اجتماعی استفاده می‌شوند.
۳. چه قرصی برای اضطراب اجتماعی مناسب است؟
داروهایی مانند SSRIs یا در موارد کوتاه‌مدت بنزودیازپین‌ها می‌توانند علائم جسمی و روانی اضطراب اجتماعی را کاهش دهند، البته تحت نظر پزشک.
۴. علائم اضطراب اجتماعی در نوجوانان چیست؟
نوجوانان اغلب دچار ترس از قضاوت، اجتناب از جمع، کاهش اعتمادبه‌نفس و اضطراب شدید در موقعیت‌های اجتماعی می‌شوند.
۵. ترومای اجتماعی چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟
تجارب تلخ یا تحقیر در جمع میتواند باعث ترومای اجتماعی شود و زمینه‌ساز فوبیای اجتماعی در کودکان و بزرگسالان گردد.
۶. پرسشنامه اضطراب اجتماعی چیست؟
پرسشنامه‌ها مثل SPIN یا LSAS ابزارهایی استاندارد برای سنجش شدت اضطراب اجتماعی و پیگیری روند درمان هستند.
۷. اضطراب اجتماعی در کودکان چگونه بروز می‌کند؟
در کودکان اغلب با دل‌درد، گریه، اجتناب از مدرسه و وابستگی به والدین خود را نشان می‌دهد و ممکن است تشخیص اولیه دشوار باشد.
