جراحی قلب یکی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین جراحی‌های پزشکی است که می‌تواند زندگی بیماران را به طور قابل توجهی بهبود بخشد. با این حال، مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب به اندازه خود جراحی اهمیت دارد، چرا که روند بهبودی و جلوگیری از عوارض احتمالی به شدت به رعایت نکات مراقبتی بستگی دارد. در این مقاله، قصد داریم به طور جامع و دقیق نکات و مراحل مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب را بررسی کنیم تا بیماران و همراهان آن‌ها بتوانند مسیر بهبودی را با اطمینان و دانش بیشتری طی کنند.
بیماران و همراهانشان معمولاً پرسش‌های زیادی دارند: «چه زمانی می‌توانم به کار برگردم؟»، «چه غذایی برایم مناسب است؟»، «آیا می‌توانم ورزش کنم یا نه؟»، «چطور از زخم‌ها مراقبت کنم؟». پاسخ به این پرسش‌ها نه تنها اضطراب بیمار را کاهش می‌دهد، بلکه مسیر بهبودی را ایمن‌تر و مطمئن‌تر می‌سازد. شناخت دقیق روند مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب توسط پرستار بیمار، تغییرات مورد انتظار در بدن، نکات تغذیه‌ای و فعالیت‌های مناسب، همگی در افزایش کیفیت زندگی بیماران نقش مهمی دارند.
مراقبت های بعد از عمل قلب باز در منزل
مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب مجموعه اقداماتی است که با هدف حمایت از بیمار در دوران نقاهت انجام می‌شود. این مراقبت‌ها شامل کنترل وضعیت جسمانی، مدیریت درد، تغذیه مناسب، فعالیت‌های فیزیکی سبک، رعایت بهداشت زخم‌ها و حتی توجه به سلامت روانی بیمار هستند. اهمیت این موضوع در آن است که هرگونه بی‌توجهی می‌تواند باعث بروز عوارضی مانند عفونت، لخته شدن خون، مشکلات تنفسی یا بازگشت بیماری‌های قلبی شود.
جراحی قلب باز معمولاً برای درمان بیماری‌هایی مثل بای‌پس عروق کرونر (باز کردن رگ‌های مسدود شده)، تعویض یا ترمیم دریچه‌های قلبی و اصلاح برخی ناهنجاری‌های قلبی انجام می‌شود. پس از عمل، بدن بیمار نیاز به زمان و مراقبت ویژه دارد تا به شرایط پایدار برسد. بنابراین، آموزش بیمار و خانواده‌اش درباره روند مراقبت خانگی بخش جدایی‌ناپذیر درمان محسوب می‌شود.
برخی بیماران پس از چند روز ترخیص می‌شوند و تحت مراقبت پرستار بیماران قلبی در منزل قرار می گیرند و برخی نیاز به بستری طولانی‌تر و مراقبت‌های ویژه‌تری دارند.
درک نوع جراحی و روند آن به بیمار و خانواده‌اش کمک می‌کند تا انتظار واقعی از روند بهبودی داشته باشند و بهتر بتوانند با شرایط پیش رو کنار بیایند. همچنین این آگاهی باعث می‌شود تا علائم خطر و نیاز به مراجعه فوری به پزشک سریع‌تر شناسایی شود.
مراقبت‌های اولیه بعد از جراحی قلب
اولین مرحله مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب، مراقبت در بخش ICU است.راقبت‌های بعد از جراحی قلب باز بسیار متنوع هستند و ممکن است برای بیماران در ابتدا کمی پیچیده به نظر برسند. برای ساده‌تر شدن کار و اینکه بیمار و خانواده بتوانند یک دید کلی از مهم‌ترین اقدامات داشته باشند، در جدول زیر مهم‌ترین توصیه‌ها به‌طور خلاصه آورده شده است. این جدول یک نقشه راه کلی است و هر نکته باید با جزئیات بیشتری (که در ادامه مقاله توضیح داده شده) دنبال شود:
| موضوع | توضیحات |
|---|---|
| تغییر سبک زندگی | اصلاح رژیم غذایی، ترک سیگار، کاهش استرس، فعالیت بدنی منظم |
| تغذیه | مصرف سبزیجات و میوه‌های تازه، آجیل، ماهی‌های غنی از امگا۳، حبوبات؛ پرهیز از غذاهای شور، چرب و فرآوری‌شده |
| مراقبت از زخم‌ها | خشک و تمیز نگه‌داشتن، اجتناب از فشار و کشش، گزارش علائم عفونت به پزشک |
| داروها | مصرف دقیق داروهای تجویزی (رقیق‌کننده خون، کنترل فشار، مسکن‌ها) |
| کنترل درد | استفاده از داروهای مسکن، تنفس عمیق و استراحت کافی |
| ورزش | شروع با پیاده‌روی کوتاه و افزایش تدریجی با نظر پزشک |
| کنترل یبوست | مصرف فیبر، نوشیدن مایعات کافی، استفاده از نوشیدنی‌های گرم |
| روابط زناشویی | معمولاً بعد از ۲ تا ۸ هفته با مشورت پزشک |
| حمام کردن | امکان دوش گرفتن با آب متعادل؛ پرهیز از وان و آب خیلی گرم یا سرد |
| خوابیدن | خوابیدن به پشت یا پهلو؛ استفاده از بالش برای راحتی بیشتر |
| بالا رفتن از پله | محدود کردن به یک یا دو بار در روز در هفته‌های اول |
| بلند نکردن اجسام سنگین | اجتناب حداقل ۶ هفته از بلند کردن وسایل سنگین |
| سیگار | ترک کامل برای کاهش خطر سکته و عوارض قلبی |
| مسافرت | پرواز معمولاً بعد از ۴ تا ۶ هفته با مشورت پزشک |
| بازگشت به کار | مشاغل سبک بعد از ۶ تا ۸ هفته، مشاغل سنگین دیرتر |
پرستاران نقش مهمی در آموزش بیمار و حمایت روانی در دوران مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب ایفا می‌کنند. در سایت my.clevelandclinic می‌خوانیم:
گزارش جراحی و پیشرفت شما در طول مدت بستری در بیمارستان برای متخصص قلب ارجاع دهنده شما ارسال می‌شود. به محض بازگشت به خانه، برای تعیین نوبت پیگیری با او تماس بگیرید. برای تعیین میزان بهبودی، باید شش تا هشت هفته پس از جراحی به متخصص قلب خود مراجعه کنید. در این ویزیت، پزشک شما دستورالعمل‌هایی در مورد رانندگی، بازگشت به محل کار و داروها به شما ارائه می‌دهد. سپس، پزشک به شما خواهد گفت که چند وقت یکبار باید برگردید. برنامه‌ای برای ویزیت‌های پیگیری منظم (حداقل سالی یک بار) توصیه می‌شود.
تغذیه بیمار نیز باید به تدریج و با دقت آغاز شود. در ابتدا، ممکن است بیمار نیاز به تغذیه وریدی داشته باشد و به مرور زمان غذاهای نرم و سبک به رژیم غذایی اضافه می‌شوند. استراحت کافی و خواب با کیفیت نیز در این مرحله برای ترمیم بافت‌ها و افزایش انرژی بدن اهمیت بالایی دارد.
مراقبت‌های خانگی پس از ترخیص
پس از ترخیص از بیمارستان، مراقبت‌های خانگی نقش تعیین‌کننده‌ای در پیشرفت بهبودی دارند. مهم‌ترین نکته مراقبت از زخم جراحی است؛ باید محل برش تمیز و خشک نگه داشته شود و هرگونه تورم، قرمزی یا ترشح مشکوک سریعاً به پزشک گزارش شود. تعویض پانسمان طبق دستور پزشک و جلوگیری از وارد آمدن فشار یا کشش به محل زخم اهمیت زیادی دارد.
مراقبت از زخم‌ها و بخیه‌ها
زخم جراحی باید همواره تمیز و خشک نگه داشته شود. از لمس یا فشار مستقیم روی بخیه‌ها خودداری کنید و در صورت مشاهده قرمزی، تورم، ترشح یا تب، سریعاً به پزشک اطلاع دهید. دوش گرفتن با آب ملایم مجاز است، اما آب نباید مستقیماً با فشار روی زخم برخورد کند.
مصرف داروها
بیمار باید تمام داروهای تجویز شده را به‌طور منظم و طبق دستور پزشک مصرف کند. این داروها شامل رقیق‌کننده‌های خون، داروهای کنترل فشار و مسکن‌ها هستند. تغییر یا قطع داروها بدون مشورت پزشک ممنوع است.
کنترل درد
وجود درد بعد از عمل طبیعی است اما باید مدیریت شود. مصرف داروهای مسکن طبق دستور، انجام تنفس‌های آرام و عمیق، و داشتن استراحت کافی می‌تواند درد را کاهش دهد. در صورت درد شدید یا غیرمعمول، پزشک باید مطلع شود.
تغذیه بعد از عمل قلب باز
• مواد مفید: میوه‌ها و سبزیجات تازه، ماهی‌های غنی از امگا۳ (مثل سالمون و ساردین)، آجیل، حبوبات و لبنیات کم‌چرب.
• پرهیزها: غذاهای پرچرب، شور، سرخ‌شده، کنسروی و قهوه.
• صبحانه پیشنهادی: پروتئین‌های سبک مثل تخم‌مرغ آب‌پز، ماست، پنیر کم‌چرب یا نوشیدنی‌های پروتئینی.
• نوشیدنی‌ها: آب، دمنوش‌های ملایم، آبمیوه طبیعی. از نوشابه و آبمیوه‌های صنعتی پرهیز شود.
فعالیت بدنی و ورزش
پیاده‌روی‌های کوتاه بهترین شروع هستند. به مرور و با تأیید پزشک، می‌توان فعالیت‌ها را افزایش داد. ورزش‌های سنگین، بلند کردن اجسام و حرکات ناگهانی در چند هفته اول ممنوع است. برخی بیماران به برنامه بازتوانی قلبی نیاز دارند که تحت نظر متخصص انجام می‌شود.
کنترل یبوست
یبوست بعد از عمل شایع است. مصرف فیبر (سبزیجات، غلات کامل)، نوشیدن آب کافی و خوردن نوشیدنی‌های گرم مانند چای کم‌رنگ می‌تواند به بهبود حرکات روده کمک کند. در موارد شدید، پزشک ممکن است ملین تجویز کند.
روابط زناشویی
معمولاً بیماران می‌توانند ۲ تا ۸ هفته بعد از عمل روابط زناشویی را از سر بگیرند، به شرط تأیید پزشک. اگر بیمار هنگام بالا رفتن از دو پله دچار تنگی نفس یا درد نشود، معمولاً می‌تواند فعالیت جنسی داشته باشد.
حمام کردن
دوش گرفتن با آب ولرم و فشار ملایم هنگام مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب مجاز است. اما از ماندن طولانی در وان یا استفاده از آب بسیار داغ یا سرد پرهیز کنید. بعد از حمام، زخم باید کاملاً خشک شود.
خوابیدن
به پهلو خوابیدن بعد از عمل قلب باز بهتر از شکل های دیگر است. بیمار می‌تواند به پشت یا پهلو بخوابد. برای راحتی بیشتر، قرار دادن بالش زیر بازو یا پشت کمر توصیه می‌شود. خوابیدن روی شکم در هفته‌های اول بهتر است اجتناب شود.
بالا رفتن از پله بعد از عمل قلب باز
بالا رفتن از پله در هفته‌های اول باید محدود شود. بیمار می‌تواند یک یا دو بار در روز، با استراحت بین پله‌ها این کار را انجام دهد. بالا رفتن به عنوان ورزش توصیه نمی‌شود.
اجسام سنگین و محدودیت‌ها
حداقل تا ۶ هفته بعد از عمل، از بلند کردن وسایل سنگین‌تر از ۲ تا ۳ کیلوگرم باید پرهیز شود. فعالیت‌هایی مانند جاروبرقی کشیدن یا خرید سنگین هم باید محدود شوند. فشار به عضلات سینه در این مدت می‌تواند روند ترمیم استخوان جناغ را مختل کند.
ترک سیگار و پرهیز از الکل
سیگار و الکل یکی از بزرگ‌ترین عوامل خطر برای عود بیماری‌های قلبی و بروز سکته هستند. ترک کامل سیگار بعد از عمل قلب باز ضروری است. بیمارانی که پس از عمل سیگار را ترک می‌کنند، شانس بیشتری برای بهبود طولانی‌مدت و کاهش عوارض دارند.
مسافرت پس از عمل قلب باز
درباره مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب، سفر با ماشین شخصی معمولاً پس از چند هفته مجاز است، اما پرواز هوایی به شرایط بیمار بستگی دارد. اغلب پزشکان توصیه می‌کنند ۴ تا ۶ هفته بعد از عمل و در صورت نبود عوارض، سفر هوایی انجام شود. قبل از مسافرت طولانی، مشورت با پزشک ضروری است.
بازگشت به کار
مدت زمان بازگشت به کار بسته به نوع شغل و وضعیت جسمی بیمار متفاوت است. مشاغل سبک (کار اداری) معمولاً بعد از ۶ تا ۸ هفته امکان‌پذیر هستند. اما در مشاغل سنگین یا فیزیکی، ممکن است بیمار نیاز به ۳ ماه یا بیشتر استراحت داشته باشد.
دوره نقاهت بعد از عمل قلب باز
دوره نقاهت به طور متوسط بین ۶ تا ۱۲ هفته طول می‌کشد. در این مدت، بدن فرصت ترمیم زخم‌ها، بازسازی توان بدنی و سازگاری با تغییرات قلبی را پیدا می‌کند. عواملی مانند سن بیمار، وجود بیماری‌های زمینه‌ای (مثل دیابت یا فشار خون بالا) و نوع جراحی، روی مدت نقاهت تأثیرگذارند. پیگیری منظم با پزشک در این دوره بسیار ضروری است
نکات روانی و اجتماعی
بعد از عمل قلب باز، در مسیر مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب، بسیاری از بیماران علاوه بر مشکلات جسمی، از نظر روانی نیز دچار اضطراب، افسردگی یا بی‌حوصلگی می‌شوند. تغییر ناگهانی در سبک زندگی و محدودیت‌های حرکتی می‌تواند احساس ناامیدی یا نگرانی ایجاد کند. توجه به این جنبه‌ها به اندازه مراقبت جسمانی اهمیت دارد.
• مدیریت استرس: تمرین تنفس عمیق، مدیتیشن و انجام فعالیت‌های آرامش‌بخش مثل مطالعه یا گوش دادن به موسیقی می‌تواند به کاهش اضطراب کمک کند.
• نقش خانواده: حمایت عاطفی خانواده و حضور کنار بیمار باعث دلگرمی و افزایش انگیزه او برای ادامه درمان می‌شود.
• مشاوره تخصصی: در صورت بروز علائم افسردگی (مثل بی‌خوابی، کاهش اشتها یا بی‌میلی به زندگی روزمره)، مشاوره با روانشناس یا روانپزشک توصیه می‌شود.
آموزش پرستاران خانگی در مراقبت بعد از جراحی قلب
بسیاری از بیماران پس از ترخیص به خدمات پرستاری در منزل نیاز دارند. آموزش صحیح پرستاران نقش مهمی در پیشگیری از عوارض و بهبود سریع‌تر بیمار دارد.
• پیگیری داروها: پرستار باید بر مصرف منظم داروها نظارت کند.
• کنترل علائم حیاتی: اندازه‌گیری فشار خون، ضربان قلب و سطح اکسیژن روزانه اهمیت دارد.
• مراقبت از زخم‌ها: پرستار باید پانسمان را بررسی کند و علائم عفونت را سریعاً گزارش دهد.
• آموزش خانواده: پرستار می‌تواند خانواده بیمار را در زمینه مراقبت‌های روزمره آموزش دهد تا در غیاب او بتوانند وظایف لازم را انجام دهند.
سازمان سلامت اول با تهیه و ارائه آموزش‌های جامع و علمی در زمینه مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب، سعی دارد تا پرستاران خانگی را به بهترین شکل مجهز کند تا بیماران بتوانند دوران نقاهت خود را با آرامش، امنیت و اطمینان خاطر طی کنند.
سوالات متداول
۱. چه زمانی می‌توانم رانندگی کنم؟
معمولاً پس از ۴ تا ۶ هفته و با تأیید پزشک.
۲. چه نوع فعالیت‌هایی در مراقبت از بیمار بعد از جراحی قلب مناسب است؟
ورزش‌های سبک و پیاده‌روی به تدریج، با مشورت پزشک.
۳. آیا می‌توانم به تنهایی داروهایم را تنظیم کنم؟
خیر، همیشه طبق دستور پزشک داروها را مصرف کنید.
۴. چه علائمی نیازمند مراجعه فوری به پزشک است؟
تب بالا، درد شدید قفسه سینه، تنگی نفس یا تورم غیرطبیعی.
